ang. Civil War, także War Between the States, War of the Rebellion
jedyna w historii USA wojna domowa (1861-65) na ogólnokrajową skalę pomiędzy stanami Południa (Konfederacja) i Północy (Unia); apogeum długiej serii konfliktów między obiema częściami kraju i wielostronnego sporu wokół Konstytucji Stanów Zjednoczonych i jej interpretacji, co w płd. stanach doprowadziło do ukształtowania się ruchu secesyjnego; decydującym czynnikiem stało się odmienne podejście do kwestii niewolnictwa rozpowszechnionego na Południu i stopniowo likwidowanego w stanach Północy (choć legalnego na terenie całego kraju); bezpośrednią przyczyną stało się uchwalenie przez rząd federalny prawa zabraniającego niewolnictwa na zach. kraju, co wzmogło obawy Południa przed zdominowaniem i nasiliło tendencje sprzeciwu wobec wszystkich zmian powstrzymujących ekspansję niewolnictwa; w konsekwencji łącznie 11 stanów płd. dokonało 1860-61 secesji od Unii (24 pozostały lojalne wobec Waszyngtonu) i proklamowało utworzenie nowego państwa (Skonfederowane Stany Ameryki), co dało powód do wybuchu wojny, w której Południe pragnęło obronić suwerenność, a Północ zachować państwo w dotychczasowym kształcie, a w późniejszej fazie konfliktu także doprowadzić do zniesienia niewolnictwa; nadzieje na zachowanie pokoju rozwiał 12 IV 1861 atak Konfederatów na unijny Fort Sumter w Płd. Karolinie, który rozpoczął wojnę; w pierwszej fazie (1861), mimo przeważających sił Unii (katastrofalna kampania pierwszego d-cy gen. G.B. McClellana), oddziały Południa pod dowództwem generałów T.J. Jacksona, J.E. Johnstona i najwybitniejszego R.E. Lee odniosły znaczące zwycięstwa zarówno na froncie wsch. (Wirginia, Maryland, Pensylwania), jak i zach. (wzdłuż Missisipi), wygrywając m.in. VII-VIII 1861 2 bitwy nad rz. Bull Run w Wirginii; mimo blokady wybrzeży i portów Konfederacji konflikt zbrojny przeniósł się na morze (bitwa morska w Zat. Chesapeake 9 III 1862); punktem zwrotnym stała się, de facto nierozstrzygnięta, bitwa 17 IX 1862 pod Antietam w Marylandzie (błędne wycofanie się Konfederatów gen. Lee zinterpretowano jako ofensywę Unii); w 5 dni później prezydent A. Lincoln wydał tzw. proklamację emancypacji, stanowiącą milowy krok na drodze do zniesienia niewolnictwa (obejmowało ok. 3 mln ludzi); od bitwy pod Gettysburgiem (1-3 VII 1863) oddziały Unii dowodzone przez generałów U.S. Granta, Ph.H. Sheridana, W.T. Shermana i G.H. Thomasa poczęły odnosić sukcesy i z wolna przeszły do zwycięskiej ofensywy; 1863 opanowały front wzdłuż Missisipi i zajęły stan Tennessee (m.in. bitwa pod Chattanoogą, 22-23 XI 1863), a 1864 - Georgię (2 IX 1864 zdobycie Atlanty, uwiecznione w powieści M. Mitchell Przeminęło z wiatrem i w filmie pod tym tytułem); integralność terytorialna Konfederacji została na dobre przerwana i w.s. weszła w decydującą fazę; umocnienie Unii przyniosła reelekcja A. Lincolna na drugą kadencję prezydentury, jednak podczas rokowań na statku w Hampton Roads (II 1865) Konfederaci nie przyjęli propozycji pokojowych Północy, a Kongres Unii uchwalił XIII poprawkę do Konstytucji USA znoszącą niewolnictwo w państwie (także na Południu); u schyłku wojny Jankesi zajęli Płd. i Płn. Karolinę, a 2-3 IV 1865 stol. Konfederacji - Richmond w Wirginii; 9 IV podpisano główny akt kapitulacji (gen. Lee), choć walki i potyczki trwały jeszcze do VI 1865 (najdłużej w Teksasie); w.s. spustoszyła Południe USA, ale w jej wyniku przyspieszono abolicję (zniesienie niewolnictwa), co stało się najdonioślejszym wydarzeniem społ.-polit. i kulturowym w historii USA od czasu ogłoszenia 1776 Deklaracji Niepodległości; po stronie Konfederacji zginęło ponad 320 tys. żołnierzy (spośród 1,5 mln), po stronie Unii - ponad 350 tys. (spośród 2 mln); rozpoczęty po wojnie okres rekonstrukcji 1865-77, choć nie wolny od sporów, przyniósł reintegrację państwa; reperkusje światowe w.s. były stosunkowo niewielkie; państwo Konfederatów nie doczekało się uznania międzynar., a Anglia i Francja szybko zrezygnowały z mediacji i nie dały się wciągnąć w interwencję wojskową, na co liczyło Południe.
FARRAGUT David Glasgow, ŻALIŃSKI, GRANT, CHODASIEWICZ Robert Albert, WIRGINIA, SHERMAN, WELLES, CLUSERET Gustave Paul, CIVIL WAR, SECESYJNY RUCH
- wojna secesyjna, (1861-65)
- WOJNA Z TERRORYZMEM, Globalna Wojna z Terroryzmem...
- WUJ TOM, tytułowy bohater powieści...