Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, endecja, ND
potoczna nazwa prawicowego ruchu politycznego, rozwijającego się na ziemiach polskich pod koniec XIX w., gł. na terenie Królestwa Polskiego; skupiał ziemiaństwo, arystokrację, burżuazję, część bogatego chłopstwa i inteligencji w średnim wieku. Ośrodkiem dyspozycyjnym ruchu była Liga Polska, powstała w 1890, przekształcona w 1893 w Ligę Narodową. Ruch prawicowy rozwijał się dynamicznie, poprzez członków Ligi, którzy zakładali nowe i opanowywali już istniejące tajne i jawne stowarzyszenia. Trzon organizacji tworzyły stronnictwa ND w trzech zaborach oraz Związek Młodzieży Polskiej i drobne stowarzyszenia zawodowe i środowiskowe (Narodowy Związek Robotniczy; Narodowy Związek Chłopski, Związek im. Kilińskiego, , Tow. Szkoły Ludowej, Tow. Oświaty Narodowej oraz organizacje skupiające nauczycieli, księży, młodzież uczącą się, spółdzielców). Dużą rolę odgrywała prasa wydawana przez Ligę. 1896 Liga Narodowa powołała Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (jako ekspozyturę masową), którego program głosił potrzebę solidaryzmu, postulował potrzebę zrzeszania się chłopów, zachęcał do ewolucyjnych przemian; krytykowano panslawizm popierany przez władze rosyjskie. 1902-03 przywódcy ND: R. Dmowski (Myśli nowoczesnego Polaka) i Z. Balicki (Egoizm narodowy wobec etyki), wyłożyli program partii dla zaboru ros.; przyjęto prorosyjską orientację, uzasadnianą etnicznym pokrewieństwem i perspektywami penetracji gosp. rozległych obszarów imperium, a przy tym opowiedziano się przeciw ekspansji niemieckiej na wsch.; na terenie Galicji ND powstała 1905 jako rywal konserwatystów; 1907 zwyciężyła w wyborach do parlamentu austr. (S. Głąbiński został prezesem Koła Polskiego); w zaborze pruskim działała nielegalnie od 1904 (powołała masową organizację "Straż"), 1909 została zalegalizowana jako Tow. Demokratyczno-Narodowe. W okresie rewolucji 1905 ND kierowała akcją wprowadzenia j. pol. do szkół i urzędów, żądała autonomii dla Królestwa Pol.; działania polit. rozwijała zwł. grupa posłów ND wybranych do Dumy Państwowej (parlamentu Rosji); 1912 wobec spodziewanego wybuchu wojny świat. zaostrzono akcję antyniem. i antyaustr.; szczególnie ostro zwalczano Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i ruch strzelecki. Od chwili wybuchu I woj. świat. ND popierała Rosję i państwa Ententy. W Warszawie powołano Komitet Narodowy Polski (m.in. zapewnał pomoc 1 mln mieszk. Król. Pol. ewakuowanych w głąb Rosji); 1914 utworzono Legion Puławski (ok. 1 tys. żołnierzy), który walczył w składzie ros. korpusu grenadierów, w końcu 1915 rozwinięty w Bryg. Strzelców Pol., a 1917 w Dyw. Strzelców Pol. (weszła w skład I Korpusu Pol.); po rewolucji 1917 w Rosji ND zacieśniła współpracę z Ententą (gł. Francją) wysunęła hasło niepodległości i zjednoczenia państwa; przywódcy ND (R. Dmowski, M. Seyda, S. Kozicki) prowadzili działania dyplomatyczne w Europie, Japonii i USA; zainicjowali powołanie w Paryżu Komitetu Narodowego Polskiego. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (władzę przekazano J. Piłsudskiemu) ND stała się najsilniejszym stronnictwem parlamentarnym; 1919 w wyniku porozumienia utworzono Związek Ludowo-Narodowy (ZL-N) zrzeszający szereg ugrupowań prawicowych; w wyborach 1922 ZL-N utworzył prawicowy blok (Chjena), który w 1923 wszedł do rządu W. Witosa (tzw. rząd Chjeno-Piasta), po uprzednim zawarciu paktu lanckorońskiego. Po zamachu majowym (ze względu na niechęć marszałka J. Piłsudskiego) wpływy ND osłabły, a część jej zwolenników przeszła do obozu sanacji. W końcu 1926 próbowano temu przeciwdziałać tworząc Obóz Wielkiej Polski, a 1928 przekształcając ZL-N w Stronnictwo Narodowe, w którego skład włączono organizacje współpracujące z ZL-N (Młodzież Wszechpolską, Narodową Organizację Kobiet); rozbudowano własne organizacje zawodowe (Zjednoczenie Zawodowe "Praca Polska"). W latach 30. we władzach partii do głosu doszli tzw. młodzi (T. Bielecki, J. Giertych), odsuwając tzw. starych (S. Stroński, M. Seyda, M. Borzęcki); 1935 "młodzi" przejęli władzę; to przyspieszyło odłączenie dwóch grup: część utworzyła Związek Młodych Narodowców (K. Hrabyk, Z. Stahel, Z. Wojciechowski), który nawiązał współpracę z sanacją, część powołała Obóz Narodowo-Radykalny (J. Mosdorf, S. Piasecki, B. Piasecki, J. Modzewicz); 1936 Rada Naczelna SD przejawiając tendencje ugodowe nawiązała kontakty z sanacją; za głównego wroga uznała lewicę; w polityce zagr. (ze względu na rosnącą potęgę i militarne dążenia Niemiec) opowiedziała się za współpracą z Francją. Podczas II woj. świat. (do 1941) przedstawiciele ND wchodzili w skład rządu emigracyjnego; w kraju wchodzili w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego i Rady Jedności Narodowej; powołali Narodową Organizację Wojskową, jako własną siłę zbrojną; po wojnie kontynuowali działalność na emigracji w Londynie.
- narodowa demokracja, pol. kierunek polit.(...)
- Stronnictwo Narodowe, prawicowa partia polit.(...)
- Liga Narodowa, tajna organizacja polit.(...)