ruch ideowy, kulturalny i polit. zrodzony w XIX w. stawiający sobie za cel wyzwolenie narodowe, a następnie zjednoczenie wszystkich Słowian; termin użyty po raz pierwszy 1826 przez czeskiego publicystę J. Herkla, akcentującego jedność kulturalno-językową ludów słowiańskich; idea żywa wówczas wśród środowisk demokratycznych i liberalnych, podnoszona m.in. przez zawiązane 1823 w Rosji Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian, a także A.I. Hercena, M.A. Bakunina (m.in. na zjeździe słowiańskim w Pradze 1848); program zawierał koncepcję ogólnosłowiańskiej federacji, wewnątrz której nie powinny istnieć inne granice niż te, które wytyczy wola narodów w duchu sprawiedliwości i demokracji; bliskie idei p. było m.in. Towarzystwo Demokratyczne Polskie w Paryżu, zastrzegające jednak wyłączenie Rosji carskiej; po powstaniu styczniowym bez tego warunku za p. wypowiadał się na łamach J. Tokarzewicz; w innych krajach na podłożu p. zrodziły się m.in. koncepcje iliryzmu, jugoslawizmu, austroslawizmu; w połowie XIX w. w Rosji wysunięto koncepcję p. - wyrosłą z doktryny słowianofilskiej - zjednoczenia narodów słowiańskich pod egidą caratu (przeciw Europie Zach.) w myśl formuły "prawosławie, samodzierżawie, ludowość"; jej gł. ideolodzy (M.P. Pogodin, bracia Aksakowowie, N.J. Danilewski) w istocie rzeczy pragnęli uczynić p. przykrywką dla ros. nacjonalizmu, proponując utworzenie Wszechsłowiańskiego Związku pod władzą Rosji ze stol. w Carogrodzie (Konstantynopolu), z j. rosyjskim jako dominującym; Danilewski wywodził przy okazji z zabarwieniem rasistowskim, iż słowiański typ kulturowo-historyczny jest najbardziej zbliżony do ideału "wszechludzkiego"; ruch ten po wojnie krymskiej (1853-56) nabrał znamion oficjalnej ros. doktryny polit., silnie propagowanej zwł. podczas powstań Słowian płd. (1875-76) oraz wojny ros.-tur. (1877-78); ukazywały się m.in. pisma panslawistyczne "Dień" i "Moskwa"; wcześniej wybuch powstania styczniowego w Polsce został na zjeździe panslawistycznym w Moskwie (1867) potępiony jako wyraz zdrady ideałów p.; skompromitowany polityką Rosji p. odrodził się na krótko w początkach XX w. (neoslawizm) jako przeciwstawienie się pangermanizmowi i ekspansji niem., poprzedzającej wybuch I woj. światowej.
- panslawizm, ruch polit. wywodzący...
- panslawizm, doktryna i kierunek polityki...
- neoslawizm, ruch polit. i ideowy...