wiece, manifestacje uliczne i strajki okupacyjne uczelni rozpoczęte 30 I 1968 przez studentów w-wskich zgromadzeniem protestacyjnym przy pomniku A. Mickiewicza w Warszawie, zwołanym po ostatnim spektaklu zdjętych przez władze z afisza Dziadów w reż. K. Dejmka w Teatrze Narodowym; 29 II nadzwyczajne posiedzenie oddziału warszawskiego ZLP uchwaliło rezolucję protestującą przeciw decyzji władz; nasiliły się w marcu, po brutalnie rozpędzonym przez milicję i specjalnie sformowane bojówki "aktywu" ze środowisk robotniczych wiecu zorganizowanym 8 III w obronie Adama Michnika i Henryka Szlajfera – studentów relegowanych z UW; demonstracje i strajki solidarnościowe objęły większość uczelni w kraju; stłumione do końca marca; represje dotknęły wielu studentów (usuwanie z uczelni, wcielanie do wojska) oraz pracowników naukowych (usuwanie z katedr, ograniczanie liczby zajęć dydaktycznych); wykorzystano je we frakcyjnej walce o władzę w kierownictwie PZPR, toczącej się od poł. lat 60. (próba przejęcia kontroli nad partią przez grupę tzw. partyzantów, związanych z ministrem spraw wewn. M. Moczarem); kryzys we władzach partyjnych W. Gomułka zażegnał, godząc się na kompromis z "moczarowcami" i zdobywając poparcie rządzącego Śląskiem Edwarda Gierka; rozpętano równocześnie przy pomocy należących do frakcji "moczarowskiej" działaczy i publicystów nagonkę na środowiska inteligenckie (pod hasłami walki z i "syjonizmem"); towarzyszyła jej kampania propagandowa o zdecydowanie antysemickim zabarwieniu (uzasadniono ją potrzebą walki z "syjonizmem"; zbrodnie stalinizmu w Polsce usiłowano interpretować jako wynik żydowskiego pochodzenia kierownictwa ówczesnego aparatu bezpieczeństwa). W.m. były sprzężone z sytuacją międzynarodową: w roku 1968 trwała zimna wojna i otwarte konflikty – w Wietnamie, na Bliskim Wschodzie; przez kraje Europy Zach. i USA przechodziła fala kontestacji – strajki i demonstracje studenckie we Włoszech, w RFN, Belgii, Holandii, Szwecji, Francji; apogeum osiągnęły lewackie (maoistowskie) ruchy młodzieżowe; w decydującą fazę wchodziła "rewolucja obyczajowa i seksualna" (hippizm); w IV zginął M.L. King, w VI R. Kennedy; a wreszcie – w ramach obozu socjalistycznego pojawiły się tendencje reformatorskie, których najjaskrawszą realizacją była , zakończona sierpniową interwencją wojsk Układu Warszawskiego; ...Na rozkaz władzy ludowej, wraz z żołnierzami Armii Radzieckiej i innych bratnich armii, żołnierz polski pośpieszył na teren Czechosłowacji (min. obrony narod., gen. dyw. W. Jaruzelski, 1 IX). Mimo stosunkowo niewielkiego zasięgu i nieporównywalnego z okresem stalinowskim wymiaru represji – znaczenie w.m. było ogromne; wzrost świadomości społecznej, uzewnętrznienie rozdziału władzy i społeczeństwa, ukształtowanie się opozycji, której rola wzrośnie dopiero w latach 70.; zetknięcie się z otwartym terrorem i agresywną propagandą (kuriozalny język prasowych i partyjnych wystąpień) stały się przeżyciem pokoleniowym kolejnej generacji "niepokornych". ("Zakamuflowane" odbicie w sztuce pokolenia ‘68, w kinie "moralnego niepokoju" i in.) Aresztowania, relegowania z uczelni, zwolnienia z pracy itp. dotknęły około 3 tys. osób; wyemigrowali (lub pozostali zagranicą) m.in.: B. Baczko, W. Brus, H. Grynberg, L. Kołakowski, J. Kott, S. Mrożek, A. Schaff, A. Tarn, S. Wygodzki; wyjechało z Polski od 13 do 20 tys. osób pochodzenia żydowskiego; do jesieni usunięto 26 kierowników katedr i mianowano 119 tzw. docentów etatowych, ograniczono autonomię wyższych uczelni.
- ZAKRZEWSKA, Janina (1928-95)
- Dejmek Kazimierz, (ur. 1924)
- MIĘDZYRZECKI, Artur (1922-96)