POLSKA. LITERATURA. LATA 1955-76

następnym, wyraźniej wyodrębniającym się etapem w dziejach literatury pol. jest okres od początku "odwilży" do powstania literackiego w kraju, czyli uniezależnienia części publikowanych dzieł od nadzoru państwowego i cenzury. Pierwsze przejawy "odwilży" pojawiły się w Polsce dopiero 1955 (opublikowanie Poematu dla dorosłych A. Ważyka); do głosu dochodzi pokolenie (zw. pokoleniem - od tytułu pisma krótko stanowiącego jego gł. trybunę), dla którego przeżyciem pokoleniowym jest Polski Październik 1956: powrót wolności twórczych zarówno w sferze polit., jak estetycznej, swoboda dyskusji i zrzeszania się pisarzy i intelektualistów ("Klub Krzywego Koła", Kluby Inteligencji Katolickiej); obok tych pisarzy (ur. ok. 1930) ponownie debiutują twórcy starsi (Szymborska, T. Nowak); pierwsze książki wydają także milczący do tej pory poeci należący do "pokolenia Kolumbów" (ur. ok. 1920): Z. Herbert, St. Czachorowski, M. Białoszewski. Początek tego podokresu przyniósł w kraju rozrachunki ze stalinizmem i wyzwolenie ze sztucznych rygorów realizmu socjalistycznego; odwrót od dogmatów zainicjowali i najaktywniej w nim uczestniczyli niedawni zagorzali zwolennicy (Andrzejewski, Ważyk, Woroszylski, Konwicki); powrócili z emigracji niektórzy pisarze (Cat-Mackiewicz, Wańkowicz, Parnicki, Kossak-Szczucka); pojawił się temat AK-owski (R. Bratny); zaznaczyła się różnorodność stylów, tematyki, nawiązań zarówno do nurtów z przeszłości, jak też współcz. tendencji lit., gł. egzystencjalizmu i franc. nowej powieści (K. Brandys, T. Breza, J. Bocheński, W. Mach), w poezji - do nadrealizmu i poezji lingwistycznej (M. Białoszewski, W. Wirpsza, T. Karpowicz); pojawia się wybitna eseistyka i literatura science-fiction (St. Lem); atmosferę czasu oddają wiersze i proza przedwcześnie zmarłego A. Bursy, prowokacyjny antyestetyzm St. Grochowiaka, drastyczność I. Iredyńskiego i A. Brychta. Pisarze tacy, jak J. Kawalec, W. Myśliwski, T. Nowak, E. Redliński dali początek całemu nurtowi powojennej pol. prozy (tzw. nurt wiejski); popularnością cieszy się esej historyczny (P. Jasienica, M. Brandys), nurt groteski w dramacie reprezentują S. Mrożek i Różewicz; jednym z przejawów buntu po 1956 stała się tzw. czarna proza zapoczątkowana głośnym debiutem M. Hłaski, penetrująca zakazane dotąd strefy rzeczywistości (M. Nowakowski); do lat wojny powracają I. Newerly, L. Buczkowski, T. Hołuj. Odwilż okazała się zjawiskiem nietrwałym: lata 60. przyniosły ponowne zawężenie swobód twórczych, zwł. po i wydarzeniach marcowych 1968, po których wielu pisarzy dotkniętych nagonką antysyjonistyczną musiało opuścić kraj; rok 1968 stanowi cezurę międzypokoleniową: pojawiły się wtedy po raz pierwszy teksty: St. Barańczaka, R. Krynickiego, J. Kornhausera, A. Zagajewskiego, E. Lipskiej; na pokolenie "marcowe" silny wpływ wywarły wartości niesione przez kulturę alternatywną (kontrkulturę); początkowo pisarze ci pozostawali w kręgu lewicowych utopii, którym dawali wyraz w wierszach nasyconych publicystycznością i realizujących "lingwistyczny" model poetycki; później pokolenie to stopniowo przechodziło na pozycje opozycyjne, zachowując jednak nadal wyczulenie na etyczny aspekt słowa (Nowa Fala); represje cenzuralne w kraju sprawiły, iż w Paryżu utrwaliła się rola Instytutu Literackiego i , w której publikowali także, będący w Polsce na indeksie, autorzy krajowi; na oblicze poezji w kraju i za granicą coraz silniej oddziaływała twórczość Cz. Miłosza, na szersze kręgi intelektualne zaś - znajdująca się na pograniczu nauki i publicystyki eseistyka L. Kołakowskiego.