POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA

Reklama

partia utworzona XII 1948 z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; partia rządząca w Polsce do VI 1989 (rozwiązana I 1990); programowo związana z ruchem komunistycznym, do 1956 kierowała totalitarnym systemem władzy, stosując masowe represje, przeprowadzając m.in. przymusową kolektywizację wsi, wywłaszczenia prywatnej własności itp.; później system sprawowania władzy ulegał stopniowej liberalizacji (nie rezygnowano jednak z "przewodniej roli" PZPR, od 1976 zapisanej w konstytucji); deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa bezklasowego (istnienie klas wywodziła z własności prywatnej, której rozmiar ograniczała programowo); wprowadziła państwową gospodarkę planową, kierowaną centralistycznie, co prowadziło do biurokratycznych zwyrodnień; ograniczyła i sprowadziła do roli fasady samorządy terytorialne i robotnicze oraz związki zawodowe; dążyła do kontroli wszelkich przejawów życia społ. ustanawiając na wszystkich szczeblach zarządzania stanowiska nomenklaturowe, które obejmować mogli wyłącznie jej członkowie lub osoby lojalne wobec PZPR; deklarowała proletariacki internacjonalizm, uznając przywódczą rolę ZSRR w świecie; wymagała od swoich członków materialistycznego światopoglądu; formalną zasadą organizacyjną był tzw. centralizm demokratyczny, nadający ciałom wybieralnym stosunkowo szerokie uprawnienia; w praktyce najwyższe władze wykonawcze PZPR - Biuro Polityczne i Sekretariat KC - oraz na niższych szczeblach egzekutywy komitetów partyjnych (które sięgały szczebla zakładu pracy) dysponowały szerokim zakresem władzy, m.in. dotyczącym polityki personalnej; wg statutu PZPR najwyższą władzą był Zjazd, zwoływany co 5 lat; delegatów na Zjazd wyłaniały wg określonego klucza niższe komórki organizacyjne na zasadzie wyborów pośrednich; praktycznie selekcji dokonywały komitety dzielnicowe i powiatowe; Zjazd powoływał Komitet Centralny (ten z kolei Biuro Polityczne, Sekretariat i I sekretarza), Centralną Komisję Rewizyjną i Centralną Komisję Kontroli Partyjnej, miał również uprawnienia do zmian w statucie; praktycznie na czele partii stał I sekretarz KC, dysponujący dyktatorskim zakresem władzy; rozległymi uprawnieniami dysponowali też jego odpowiednicy na niższych szczeblach zarządzania (województwo, powiat, gmina, fabryka); liczbę czł. PZPR w końcowym okresie istnienia (jesienią 1989) obliczano na 2 mln, w szczytowym okresie rozwoju (1980) przekroczyła 3 mln; ich znaczenie było jednak drugoplanowe wobec władzy etatowego aparatu partyjnego liczącego kilkanaście tys. osób. Utworzenie PZPR nastąpiło - jeśli chodzi o okoliczności zewnętrzne - w warunkach rozkładu koalicji antyhitler., wyraźnego podziału świata na strefy wpływów mocarstw zachodnich i ZSRR; wewnątrz kraju było już po oficjalnie przegranym przez opozycję referendum, po ogłoszeniu reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, niemniej siły demokratyczne miały jeszcze pewne znaczenie; zwołany z inicjatywy PPR tzw. Kongres Zjednoczeniowy z PPS (15-21 XII 1948) miał rzekomo położyć kres istniejącemu od 1893 rozbiciu pol. ruchu robotniczego; w rzeczywistości odbył się w warunkach terroru narzuconego przez organy Urzędu Bezpieczeństwa opanowane przez działaczy PPR; w PPS dokonano masowych czystek usuwając 1/4 członków; z PPR natomiast usunięto reprezentantów tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego (Gomułka, Kliszko, Spychalski i in.); na czele KC PZPR stanął B. Bierut (do III 1956); w chwili zjednoczenia PZPR liczyła 1516 tys. członków (dwie trzecie z rodowodem PPR-owskim); trwająca nadal czystka zmniejszyła w 1951 tę liczbę do 1138 tys. czł.; później nastąpił nieznaczny wzrost (do 1377 tys. czł. w 1957), by po ponownej weryfikacji spowodować najniższy stan liczbowy w historii PZPR (1959 - 1018 tys. członków). W tzw. okresie stalinowskim do ważniejszych działaczy PZPR należeli: H. Minc (Komisja Planowania), J. Albrecht (finanse), J. Cyrankiewicz (długoletni premier), J. Berman (odpowiedzialny za represje okresu stalinowskiego); po śmierci Stalina, Bieruta i XX Zjeździe KPZR - wobec narastających nastrojów społecznego niezadowolenia - w kierownictwie PZPR nastąpił rozłam na tzw. natolińczyków (zwolenników orientacji stalinowskiej) i puławian (postulujących zmiany); I sekretarzem KC został III 1956 Edward Ochab; po wypadkach poznańskich (czerwiec '56), krwawo stłumionych, doszło ostatecznie do przesilenia politycznego zw. Polskim Październikiem '56; przy sporym poparciu społecznym I sekretarzem został (zwolniony z więzienia 1955) Władysław Gomułka, deklarujący demokratyzację systemu; z działaczy okresu gomułkowskiego wymienić trzeba J. Cyrankiewicza, E. Ochaba (1968 wystąpił z partii na znak protestu przeciw kampanii antysemickiej), Z. Kliszkę (sprawy ideologiczne), M. Spychalskiego (wojsko), A. Rapackiego (sprawy zagr.), S. Jędrychowskiego (gospodarka), I. Logę-Sowińskiego (związki zawodowe); narastająca walka wewn. o władzę w PZPR wyraziła się w latach 60. m.in. powstaniem tzw. grupy "partyzantów" (przywódca M. Moczar - minister spraw wewn.), dążącej do usunięcia Gomułki od władzy, a stanowiącej swoisty konglomerat idei narodowych i komunistycznych; pod jej wpływem, na tle protestów studenckich 1968 (wydarzenia marcowe), PZPR przeprowadziła kampanię antysemicką, zmuszając do wyjazdu za granicę kilka tys. osób pochodzenia żydowskiego, usiłując zrzucić na nie winę za niepowodzenia gospodarcze; zmiana kierownictwa PZPR nastąpiła w rezultacie krwawo stłumionego masowego protestu robotników Wybrzeża, w grudniu 1970; I sekretarzem został Edward Gierek, a w skład ścisłego kierownictwa wchodzili m.in.: E. Babiuch, H. Jabłoński, P. Jaroszewicz (premier - 1970-80), S. Olszowski, J. Szydlak, F. Szlachcic, J. Tejchma, K. Barcikowski, Z. Grudzień, W. Jaruzelski J. Łukaszewicz, S. Kania; relatywna poprawa warunków życia zaowocowała napływem do PZPR 650 tys. nowych czł. partii w latach 1971-75; od 1976 polityka gospodarcza PZPR doprowadziła do głębokiego kryzysu, przeciwko któremu latem 1980 wybuchły liczne strajki w całym kraju zakończone powstaniem NSZZ i podpisaniem tzw. porozumień społecznych w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu; I sekretarzem KC PZPR został Stanisław Kania; na tle nieustających protestów społecznych w kierownictwie PZPR zarysował się rozłam; na czele grupy dążącej do umiarkowanych reform stali m.in. obok Kani, K. Barcikowski, M. Jagielski, M. Rakowski, W. Jaruzelski; do przeciwników reprezentujących twardą linię (tzw. beton partyjny) należeli S. Olszowski, T. Grabski, A. Żabiński; równocześnie w szeregach partyjnych znaczny ferment wywołali zwolennicy tzw. struktur poziomych, postulujący likwidację hierarchicznej struktury organizacyjnej partii, wolne i tajne wybory w partii; konfliktu nie rozwiązał obradujący VII 1981 nadzwyczajny zjazd PZPR; X 1981 pierwszym sekretarzem KC został gen. Wojciech Jaruzelski; 13 XII 1981 wprowadzono stan wojenny, uzasadniając go stanem anarchizacji kraju i okolicznościami zewnętrznymi (możliwością ros. interwencji); rozwiązanie "siłowe" pozbawiło PZPR mandatu do sprawowania władzy, z PZPR odeszło (1980-85) blisko 1 mln członków, w tym 80% w wieku poniżej 30 lat; w 2. poł. lat 80. pod naciskiem opinii publicznej i rosnącego w siłę skrzydła reformatorskiego partii zaczęto (początkowo nieformalnie) szukać porozumienia z podziemnymi strukturami "Solidarności"; na X plenum KC (I 1989) podjęto decyzję o włączeniu "konstruktywnej opozycji" do systemu politycznego kraju i zalegalizowano istnienie opozycyjnych związków zawodowych; pozwoliło to na przeprowadzenie obrad Okrągłego Stołu oraz częściowo wolnych wyborów parlamentarnych VI 1989; w wyniku poniesionej klęski wyborczej PZPR przestała być partią rządzącą, organizacje partyjne usunięto z przedsiębiorstw i instytucji państwowych; VII 1989 ostatnim I sekretarzem KC PZPR wybrano M.F. Rakowskiego; nowe władze partii pod jego kierownictwem doprowadziły na XI Zjeździe (27-28 I 1990) do samorozwiązania PZPR; większość delegatów reprezentujących dość zróżnicowane opcje polityczne na gruncie idei demokratycznego socjalizmu utworzyła dwie nowe partie: Socjaldemokrację RP (przew. A. Kwaśniewski) oraz Unię Socjaldemokratyczną (przew. T. Fiszbach - rozwiązana 1991); organami KC były: dzienniki i "Chłopska Droga", miesięczniki oraz "Nowe Drogi" (pismo teoretyczne); przy KC PZPR istniała również Wyższa Szkoła Nauk Społecznych jako ośr. kształcenia kadr partyjnych.