(gr. = umiłowanie mądrości) nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami na temat istoty i struktury bytu, rządzących nim sił sprawczych, ludzkiego poznania, miejsca człowieka w świecie i jego poglądu na świat, zasad wartościowania; w różnych epokach hist. zmieniał się zakres pojęcia f. i gł. przedmiot jej dociekań (np. w starożytności obejmowała także ówczesną fizykę czy politykę). Generalnie wyodrębnia się w f. trzy okresy: starożytny (do VI w. n.e.), średniowiecze (do XIV w.) i epokę nowożytną, z której czasem wyodrębnia się f. XIX w. i współczesną; podział ten dotyczy f. europejskiej i nie obejmuje f. innych kręgów kulturowych (np. chińskiej czy indyjskiej f. klasycznej). Początki f. eur. związane są z Grecją, gdzie pojawiły się w VI w. p.n.e. pierwsze poglądy - przy całej swej naiwności - stricte filozoficzne (Tales z Miletu, Anaksymander, Pitagoras, Zenon z Elei), a następnie w IV w. p.n.e. szkoły filozoficzne (m.in. sofiści, cynicy, cyrenaicy) i pierwsze wielkie systemy f. (Platon, Arystoteles). Po okresie hellenistyczno-rzymskim (stoicyzm, epikureizm, sceptycyzm) punktem zwrotnym w dziejach f. staje się problematyka wniesiona przez chrześcijaństwo. Pierwszym z filozofów tej epoki jest św. Augustyn, którego przemyślenia były w rozmaity sposób kontynuowane m.in. przez scholastyków; zamykają ją systemy Alberta Wielkiego i św. Tomasza (XIII w.). Niemały wpływ na kolejny przełom miało ponowne odkrycie f. starożytnej, a także przenikanie bliskiej geograficznie f. arabskiej (to zresztą za pośrednictwem myślicieli arabskich odrodziło się wiele idei filozofii gr.) i f żydowskiej. Dla rozwoju f. nowożytnej najw. bodaj znaczenie ma racjonalizm Kartezjusza, oddziałujący zdaniem niektórych na cały paradygmat nauki współczesnej; ponadto z jednej strony empiryzm (Bacon, Locke), z drugiej idealizm (Berkeley, Kant) oraz cały zespół poglądów nie tylko filozoficznych wiążący się z f. franc. oświeceniem. W XIX w. punkty zwrotne to czerpiące z metod heglizmu teorie socjalistyczne z pracami K. Marksa i naśladowców oraz filozoficzne konsekwencje teorii Darwina, odczytywalne w wielu, nieraz wzajemnie sprzecznych, systemach filozoficznych (m.in. ewolucjonizm, cały nurt egzystencjalizmu, "f. życia" Nietzschego) ostatnich stuleci. Obecnie f. coraz częściej znajduje inspirację w fizyce i jej narzędziach (np. filoz. uogólnienia fizycznej teorii Heideggera). Początki f. w Polsce wiążą się z zał. Akademii Krakowskiej (Mateusz z Krakowa, Stanisław ze Skarbimierza), a rozkwit - z renesansem (Grzegorz z Sanoka, Kallimach), w którym pojawiła się myśl społeczno-polityczna i moralna (A. Frycz Modrzewski, S. Orzechowski, E. Opaliński) i reformacją (m.in. f. braci polskich, A. Wiszowaty). Po okresie zastoju w czasach saskich ponowny rozkwit w okresie oświecenia (H. Kołłątaj, S. Staszic, Śniadeccy). Obok kontynuacji w XIX w. nurtów f. zach.-europejskiej pojawia się f. narodowa o mesjanistycznym wydźwięku (A. Cieszkowski, B. Trentowski, K. Libelt). Pod koniec XIX w. coraz więcej zwolenników zdobywają różne odmiany myśli socjalistycznej (L. Krzywicki, S. Brzozowski, L. Waryński, K. Kelles-Krauz). W XX w. wybitnym pol. wkładem w dorobek f. europejskiej stają się prace szkoły lwowsko-warszawskiej w zakresie logiki semantycznej (K. Twardowski, A. Tarski), a także logiki filoz. (K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński); po 1945 f. w Polsce koncentrowała się przymusowo (z wyjątkiem niewielu filozofów katolickich) na upowszechnianiu f. marksistowskiej i badaniach historyczno-filozoficznych. Po 1956 działali R. Suszko, K. Szaniawski (spadkobiercy szkoły lwowsko-warszawskiej), powstała warszawska szkoła historyków idei (często twórczo interpretujących marksizm), m.in. T. Kroński, L. Kołakowski, B. Baczko, A. Walicki, J. Szacki, K. Pomian, B. Skarga, A. Sikora; rozwijała się także filozofia katolicka, zwł. tomizm (np. na emigracji J.M. Bocheński, w kraju M. Krąpiec, S. Świeżawski, M. Gogacz, Z. Zdybicka) i personalizm (środowisko miesięczników "Więź" i "Znak" oraz ); wyraźne były także wpływy egzystencjalizmu i fenomenologii (R. Ingarden, W. Stróżewski, M. Gołaszewska, K. Michalski, A. Półtawski); na polu filozofii nauki działali, m.in. S. Amsterdamski, W. Krajewski i Z. Augustynek; po wydarzeniach marca '68 życie intelektualne uległo zubożeniu, m.in. niektórzy filozofowie wyemigrowali (L. Kołakowski, K. Pomian); w latach 70. powstała poznańska szkoła metodologiczna, łącząca marksizm i tradycje szkoły lwowsko-warszawskiej (L. Nowak, J. Kmita); znaczny wpływ na rozwój myśli katolickiej wywarły prace filoz. K. Wojtyły; w ostatnich latach rozwijały się także f. dialogu (J. Tischner), hermeneutyka (K. Rosner, Z. Krasnodębski) i postmodernizm (B. Baran).
- filozofia, podręcznik filozofii...
- filozofia, (gr. filos = miłośnik...
- filozofia dialogiczna, nurt w filozofii, który...