stało się w okresie rozbiorów celem nadrzędnym narodu, choć ze względu na niekorzystną koniunkturę polit. żaden ze zrywów niepodległościowych nie miał przed 1914 szans powodzenia; nawet powstanie listopadowe (29 XI 1830 - 21 X 1831), podczas którego wiele możliwości zwycięstw militarnych zaprzepaściło kunktatorstwo wodzów, zwł. J. Skrzyneckiego, na dłuższą metę nie wróżyło sukcesu wobec dysproporcji sił Królestwa Pol. i imperium ros. oraz jednolitego frontu mocarstw zaborczych. Jeszcze mniej szans miało powstanie styczniowe (22 I 1863 - II 1864), w którym przeciwko wyszkolonej i o wiele lepiej uzbrojonej armii stawali ochotnicy z bronią myśliwską, z rzadka przy tym stosujący mogącą przynieść jakiś sukces taktykę partyzancką. Wydarzenia 1846-48 w Krakowie i Wielkopolsce miały mniejszy zasięg i na sukces mogły liczyć tylko pod warunkiem powodzenia Wiosny Ludów w Austrii czy Prusach. Nie sposób uczestnikom powstań odmówić patriotyzmu, każdy jednak zryw był opłacany poza krwią utratą jakiejś części praw czy autonomii oraz przynosił upadek gosp. (1831/32 ustanowienie ceł między Kongresówką a cesarstwem, konfiskata 3 tys. majątków, zniesienie Król. Pol. i jego konstytucji; 1846 likwidacja autonomii Wolnego Miasta Krakowa; 1864 stracenie 400 uczestników powstania, zesłanie 4 tys. na katorgę, konfiskata 1660 majątków, zniesienie resztek odrębności Kongresówki przemianowanej na Kraj Przywiślański). Stąd drugie półwiecze zaborów (po 1864) upływa pod hasłem pracy organicznej, rezygnacji z ogólnonarodowych powstań oraz patriotyzmu wyrażanego pracą i przyczynianiem się do rozwoju gosp.
- POLSKA. HISTORIA. KONIEC XIX W., koniunktura polit. (zaborcy...
- NACJONALIZM, postawa i głoszące,...
- Ogniem i mieczem, ( 1884)