klęska powstania listopadowego spowodowała upadek życia nauk.; UW zamknięto (dopiero 1862 utworzono jego kontynuację, Szkołę Główną, 1869 zamienioną w uniw. ros.) i Wileński, germanizacji poddano UJ. Wielu uczonych znalazło się na emigracji (Lelewel, filozof J. Hoene-Wroński, inżynier i konstruktor E. Malinowski, geolodzy i badacze I. Domeyko i P.E. Strzelecki). Klęska kolejnego powstania - styczniowego - spowodowała falę zesłań; wielu zesłańców podjęło na Syberii działalność nauk., m.in. B. Dybowski - badacz nadbajkałskiej fauny, geolog A.P. Czekanowski, J. Czerski - badacz masywów górskich Zabajkala. W Kongresówce życie nauk. obok Szkoły Gł. (gdzie wykładali m.in. B. Dybowski, W. Taczanowski, J. Mianowski, T. Chałubiński) koncentrowało się w rozmaitych instytucjach, m.in. Inst. Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach (zał. 1869) i Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (zał. 1875), które pełniło rolę inst. badawczego z dziedziny nauk przyrodniczych, rolniczych i techn.; 1895 zał. szkołę Wawelberga i Rotwanda, kształcącą pol. inteligencję techn.; wydawano czasopisma specjalistyczne, m.in. "Prace Matematyczno-Fizyczne", "Wiadomości Matematyczne", "Przyroda i Przemysł", "Wszechświat". Wielu pol. uczonych pracowało w ros. placówkach nauk.: w Petersburgu psychiatra J. Baliński, lekarz i chemik M. Nencki, filolog klasyczny T. Zieliński, budowniczy mostów S. Kierbedź (pierwszy w Rosji most łukowy na Newie, pierwsze stalowe mosty kratowe w Rosji i Polsce, m.in. na Wiśle tzw. most Kierbedzia), w Charkowie L. Cienkowski. W zaborze pruskim działalność nauk. ogniskowała się wokół Biblioteki Działyńskich (zał. 1828), Biblioteki Raczyńskich (zał. 1829), które były ośrodkami prac edytorskich z historii i literatury pol., oraz Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (zał. 1857). W Poznaniu w latach 40. powstał silny ośr. filozoficzny (E. Dembowski, A. Cieszkowski, K. Libelt) oraz pedagogiczny (E. Estkowski i B. Trentowski).
- POLSKA. TEATR. XIX STULECIE, wprowadzenie 1819 zahamowało...
- BIBLIOTEKI FUNDACYJNE W POLSCE, powstawały w okresie...
- SUESS, Edward (1831-1914)