okres archaicznej lit. gr., będącej początkiem lit. europejskiej, przyniósł dwa arcydzieła epiki bohaterskiej: Iliadę - sławiącą czyny wojowników achajskich oblegających Troję - oraz Odyseję - opowieść o wieloletniej tułaczce jednego z bohaterów wojny trojańskiej. Ich autorstwo przypisuje się Homerowi, aojdowi (wędrownemu śpiewakowi), o którego życiu nie zachowały się żadne informacje. Oba eposy powstały w Jonii na wybrzeżach Azji Mniejszej, na przełomie IX/VIII w. p.n.e. (Odyseja w kilkadziesiąt lat po Iliadzie). Napisane heksametrem, w dialekcie jońsko-eolskim, stały się dla późniejszych Greków czymś w rodzaju świętych ksiąg. Utwory naśladowców Homera (VII-VI w. p.n.e.) przetrwały jedynie we fragmentach, a nazwa, jaką ich określano - "poeci cykliczni" - stała się w późniejszym okresie synonimem grafomana. Równolegle powstawały poematy heroikomiczne, np. Batrachomyomachia (wojna żab z myszami) - prototyp wielu późniejszych parodii eposu bohaterskiego. Rozwój poezji epickiej wiąże się z wystąpieniem Hezjoda (1. poł. VII w. p.n.e.), który sięgnął do aktualnej tematyki wiejskiej, tworząc epos dydaktyczny Prace i dnie, zawierający też pierwszą w lit. gr. bajkę; H. był również autorem eposu kosmogonicznego Teogonia i genealogicznego Katalog niewiast, a z jego twórczości czerpali później mity tragicy ateńscy. Napięcia społeczne epoki po Wielkiej Kolonizacji (VII-VI w. p.n.e.) znalazły odbicie w nowych gatunkach poetyckich, w których doszła do głosu jednostka; nacechowanie indywidualizmem zadecydowało o przyjęciu ogólnej nazwy LIRYKA, obejmującej różne formalnie i treściowo utwory poetyckie: elegie wojenne (Tyrtajos, Archiloch, Kallinos), elegie polityczne i refleksyjno-moralizujące (Solon), patriotyczne (Teognis z Megary) i erotyczne (Mimneros z Kolofonu), pieśni plebejskie (Hipponaks z Efezu). Melika, czyli pieśń solowa (najbliższa współcz. pojęciu liryki), rozwinęła się na eolskiej wyspie Lesbos (Alkajos, Safona). Twórczość Anakreonta z Teos, która wpłynęła na poezję eur. gł. poprzez późniejsze naśladownictwa, dała nazwę gatunkowi wesołego wiersza miłosnego lub biesiadnego (anakreontyk). Pieśni chóralne były odbiciem życia zbiorowego i obrzędów religijnych, obejmowały: hymny, peany, partenia (dla chóru dziewcząt), epinikia (na cześć zwycięzców w igrzyskach), enkomia (pochwalne), dytyramby, prosodia (procesyjne), hiporchematy (taneczne), treny. Ich rozkwit nastąpił między VII a V w. p.n.e.; od Terpandra, Taletasa i Alkmana - uważanego za prawodawcę liryki chóralnej, przez Stesichorosa, Ibikosa, Symonidesa (jako pierwszy układał poezje na zamówienie) i Bakchylidesa (obaj z Keos), po Pindara (ok. 520-442 p.n.e.), uznanego przez starożytnych za najw. poetę w tej dziedzinie, na którym zarazem kończy się rozwój pieśni chóralnej. Ok. 250 lat po Iliadzie pojawił się pierwszy utwór napisany prozą: Heptamychos (Siedmiokąt, stanowiący tu symbol wszechświata), dziełko Ferekydesa z Syros o treści mitologicznej; podobny charakter miały Genealogie Akuzylaosa z Argos, Hekatajos z Miletu zaś bliższy był badań historycznych i geograficznych (Obejście świata). Najżywotniejszy okazał się gatunek zapoczątkowany przez zbiór bajek Ezopa (VI w. p.n.e.). W tym samym czasie ukształtował się traktat filozoficzny (O przyrodzie Anaksymandra, prace Anaksymenesa z Miletu). Okres klasyczny (V i IV w.) zwany jest ATTYCKIM ze względu na znaczenie Aten, które stały się wtedy gł. ośr. kultury gr., przodującym we wszystkich dziedzinach. Tu przybywali filozofowie (Anaksagoras, Demokryt), sofiści (Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz), historycy (Herodot, Tukidydes); działał Sokrates. Nowym i najw. rodzajem lit. był dramat attycki, którego początek wiąże się z tzw. Małymi Dionizjami; elementem obchodów tego święta były agony, pieśni chóru przebranego w skóry koźle, wykonującego "tragedie" (od tragos - kozioł, ode - pieśni), przekształcone w dramat, gdy chórowi przeciwstawiono "odpowiadacza" (534 p.n.e. Tespis z Ikarii). Faktycznym twórcą tragedii (jako dramatu scenicznego) był Ajschylos (525-456), który wystawił 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Sofokles (496-406) wprowadził trzeciego aktora i rozbudował akcję, ograniczając rolę chóru. Eurypides (ok. 485-406) nadał tragedii wymiar bardziej ludzki i realistyczny. Wszyscy tragicy byli zarazem kompozytorami: gr. tragedia bliższa była operze czy oratorium niż współcz. dramatowi. Z wesołej pieśni chóralnej i scenek rodzajowych powstała komedia (komos - pochód, ode - pieśni), mająca charakter ostrej satyry polit. i społ. Przedstawicielami staroattyckiej komedii byli: Kratinos (ok. 520-422), Eupolis (ok. 446-411) i Arystofanes (ok. 445-385, z jego 40 utworów zachowało się 11). Z późniejszego okresu, tzw. komedii średniej, jak i komedii nowej, przetrwało niewiele fragmentów, jednak popularność Menandra (342-291), przerabianego później przez Plauta i Terencjusza, sprawiła, że jego utwory obyczajowe stały się wzorem komedii nowożytnej. IV w. p.n.e. przyniósł ogromny rozkwit prozy, zarówno artystycznej, jak i fachowej z różnych dziedzin, od retoryki począwszy. Kontynuowana była historiografia w zbeletryzowanej formie (Ksenofont, ok. 430-355). Głównym gat. stała się wymowa o różnorakim przeznaczeniu. Ok. 390 Izokrates otworzył pierwszą szkołę wymowy. Pojawiły się mowy: popisowe, sądowe (Izajos, 420-350 i Lizjasz 445-378), polityczne (Demostenes, 384-322, Likurg, Hiperejdes, Aischines, Deinarchos). Proza filoz. znalazła nowy wyraz artystyczny - dialog sokratyczny, doprowadzony do doskonałości przez Platona (gat. ten wszedł na stałe do lit. eur.), a przez Arystotelesa przekształcony w monolog-wykład. W okresie HELLENISTYCZNYM, zw. aleksandryjskim (330-30 p.n.e.), kultura gr. rozprzestrzeniła się na całym Bliskim Wsch., a gł. ośr. stała się Aleksandria egipska, stolica Ptolemeuszów (chociaż Ateny pozostały centrum szkoły filoz., a kultura helleńska rozwijała się w wielu miastach Syrii, Azji Mniejszej i Mezopotamii, więcej na ten temat pod hasłem hellenizm). Najbardziej charakterystyczne dla tego okresu było łączenie nauki z twórczością, co znalazło swoje odbicie w poezji tworzonej gł. w kręgach dworskich. Pojawiły się nowe gatunki, a najwybitniejszy poeta tych czasów, Kallimach z Kyrene (ok. 310-240), uprawiał większość z nich; hekale to idylliczna - szczególnie modna - odmiana epylionu: krótkiej powieści poetyckiej, której tematem był jakiś mało znany mit (oprócz Kallimacha pisali je Filetas, Teokryt, Eratostenes); aitia to zbiór poematów ajtiologicznych: wyjaśniających powstanie mitów, nazw, obyczajów; epigramat wchłonął wszystkie dotychczasowe formy drobnej liryki (obok Kallimacha: Asklepiades z Samos, Leonidas z Tarentu). Erudycja zdominowała elegię miłosną (Filetas z Kos, 330-270, Hermezjanaks) i doprowadziła do wskrzeszenia eposu dydaktycznego (O zjawiskach niebieskich Aratosa z Soloi, Nikander z Kolofonu). Podejmując motywy z hymnów Kallimacha i historycznych eposów Apolloniosa z Rodos i Rianosa z Krety, Teokryt stworzył nowy gatunek, zw. sielanką lub poezją bukoliczną (bukolos - pasterz), głoszący pochwałę życia wiejskiego. Autorem scenek rodzajowych miejskich (tzw. mimów miejskich lub mimijambów) był Herondas (ok. 310-260). Tragedia tworzona gł. w kręgu plejady aleksandryjskiej nie znalazła uznania potomnych i prawie nic z niej nie ocalało, a dawny wielki repertuar teatralny wypierany był przez twórczość ludową, rozwijającą się zwł. na Sycylii i w Italii. Na przełomie II i I w. p.n.e. nastąpił powolny upadek poezji, reprezentowanej niemal wyłącznie przez epigońskich epigramatyków (Meleager i Filodemos z Gadary, Antypater z Sydonu). Szkoły retoryczne propagowały styl kwiecisty i napuszony (tzw. azjański), co zaciążyło na historiografii ulegającej dalszemu zbeletryzowaniu (Megastenes, Hekatajos z Abdery, Duris z Samos, Demochares z Aten) i biografii perypatetyckiej (Euhemeros). Pojawiły się jednak również dzieła o poważnej wartości hist.: dzieje wojen Aleksandra Wielkiego spisane przez Ptolemeusza I Sotera; Historia diadochów Hieronima z Kardii; Historia powszechna Polibiusza (ok. 200-118 p.n.e.), dzieła Posejdoniosa. Powstały w j. gr. historie obcych państw (Egiptu - Manetona, Babilonii - Berossosa, Rzymu - Fabiusza Piktora), ukazało się tłumaczenie biblijnego Pięcioksięgu, tzw. Septuaginta. Okres RZYMSKI - jako dokładne daty graniczne przyjmuje się rok 31 p.n.e., zaanektowanie przez Rzym ostatniego państwa hellenistycznego, Egiptu, i 529 n.e., zamknięcie Akademii Platońskiej. W poezji niemal jedynym gatunkiem pozostał epigramat (Filip z Tessaloniki), w II w. n.e. hymny orfickie (autorzy anonimowi) były wyrazem mistycyzmu tych czasów, od IV w. n.e. znów pojawia się epopeja: epos o Dionizosie Nonnosa z Panopolis (Egipt) i epyllion Hera i Leander Muzajosa. W prozie - zbeletryzowana historiografia; deklamacje retorów na tematy fikcyjne i modne opowieści podróżnicze doprowadziły do powstania romansu gr. w odmianach: historycznej, sofistycznej (klasycznej), zw. przygodową (Chariton z Afrodyzji, Ksenofont z Efezu, Heliodor z Emesy, Achilles Tatios, Jamblich), oraz pasterskiej (Longos z Lesbos: Dafnis i Chloe) i chrześcijańskiej (Klementyny). Historycy zajmują się gł. Rzymem (Appian, Kassjusz Dion, Herodian). Obok dzieł hist. (Józef Flawiusz, Arrian, Pollien) pisano geograficzne (Strabon, Klaudiusz Ptolemeusz)) i przewodniki - opisy krain (Pauzaniasz). Bogatą twórczość z różnych dziedzin (retoryka, filozofia, religia, pedagogika, biografie hist.) pozostawił Plutarch (ok. 50-120), autor m.in. Moraliów i Żywotów równoległych. Osiągnięcia nauk humanistycznych przejawiają się w gramatyce Apolloniosa Dyskolosa, komentarzach filologicznych, w retoryce (rozkwit tzw. drugiej sofistyki: Dion z Prusy, cynik Herodes Attyk, Eliusz Arystydes, Lukian z Samosaty, a w IV w. utworzenie katedry retoryki na uniw. w Atenach i Konstantynopolu). Na tle raczej schyłkowych form lit. rozwija się lit. chrześcijańska; I w. przynosi: Listy św. Pawła, Ewangelie, Dzieje apostolskie, Apokalipsę, Apokryfy; II i III w. dzieła apologetów (Kwadratus, Ireneusz, Tacjan, Justyn), filozofów i teologów (Klemens Aleksandryjski, Orygenes), a IV w. twórczość wybitnych kaznodziei: Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanu (ok. 326-390) i Jana Chryzostoma, zw. Złotoustym (ok. 354-407). Pierwszym historykiem chrześc. był Euzebiusz z Cezarei (ok. 264-340), autor Historii kościelnej i Kroniki; historycy świeccy (Olimpiodor Prokopiusz z Cezarei) otwierają okres bizantyjski lit. greckiej.
- GRECJA STAROŻYTNA, zasiedlona w paleolicie...
- GRECKA SZTUKA, w rozwoju sztuki greckiej...
- STABRYŁA, Stanisław (ur. 1936)...