LIRYKA

jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich; obejmuje utwory, w których dominantę tematyczną stanowi wyrażanie wewnętrznych przeżyć, stanów emocjonalnych, doznań, przekonań jednostki, dokonujące się za pośrednictwem struktur monologicznych, o wyraźnie zaznaczonej subiektywności i funkcji ekspresywnej wypowiedzi. Oś strukturalną utworu lirycznego, wokół której zorganizowane są pozostałe elementy kompozycyjne, stanowi liryczny ("ja" liryczne); jego sytuacja jest w l. ramą organizującą wypowiedź. Najbardziej charakterystyczna dla liryki jest sytuacja wyznania: podmiot występuje w pierwszej osobie, wyrażając wprost własne przeżycia, stany duchowe, przekonania (l. bezpośrednia, np. , ); sytuacja, w której "ja" liryczne ukrywa się poza układem zjawisk zewn. wobec podmiotu lub ujawnia się w formach bezosobowych, stanowi podstawę l. pośredniej; monolog liryczny krzyżuje się tutaj z innymi formami podawczymi: narracją, , dyskursem filozoficznym. L. pośrednia występuje najczęściej w dwóch odmianach: l. opisowej ("ja" liryczne wyraża swoje stany opisując elementy otaczającej je rzeczywistości: np. pejzażu, innych ludzi, przedmiotów) oraz l. sytuacyjnej (podmiot liryczny środkami narracyjnymi oraz tzw. prezentacją sceniczną przedstawia scenę lub historię zewn. wobec siebie, której jednak nadaje sensy, odpowiadające jego stanom psychicznym, emocjom, przekonaniom); obok "ja" lirycznego pojawia się w niej najczęściej druga postać: tzw. bohater liryczny, stąd też l. pośrednia staje się często formą przejściową między l. czystą a poetycką i poetyckim dramatem. Ze względu na rodzaj relacji łączących podmiot liryczny z wpisanym w utwór (wirtualnym lub rzeczywistym) odbiorcą monologu lirycznego wyodrębnia się l. inwokacyjną o znacznym nasyceniu pierwiastkami retorycznymi (np. oda). Kryterium konstrukcji podmiotu lirycznego pozwala wyróżnić l. podmiotu zbiorowego, w której mówiący posługuje się formą "my", wypowiadając się w imieniu jakiejś zbiorowości powiązanej wspólnotą doznań, przekonań, wiarą; pierwotną postacią tej formy l. była starogrecka l. chóralna, obejmująca hymny przeznaczone do śpiewu chóralnego (dytyramb, pean, nomos, epinikion, enkomion, tren). Współczesna teoria l. wywodzi się generalnie z tradycji romantycznej, w której wypowiedź liryczną odnoszono bezpośrednio do osoby rzeczywistego poety (l. osobista), przeciwstawiając tę formę l. maski lub l. roli, w której twórca nadaje swemu monologowi postać wypowiedzi rzeczywistej lub zmyślonej postaci; obecnie odrzuca się jednak tezę o możliwej tożsamości podmiotu lirycznego i realnego twórcy. W l. wysoka ranga przypada ukształtowaniu językowemu i stylistycznemu monologu (funkcja poetycka wypowiedzi literackiej). Mowa l. jest najsilniej zrygoryzowana; w tradycji rodzaju jest użycie , co nadaje jej szczególną postać dźwiękową; w sferze leksykalnej charakterystyczne jest dla l. dążenie do maksymalnej intensywności znaczeniowej słowa poprzez stosowanie różnego rodzaju zabiegów stylistycznych (, figury retoryczne), wzmacnianych przez użycie symboli i swoistą konstrukcję obrazu poetyckiego. L. jest najstarszą formą twórczości literackiej, wywodzoną z obrzędów religijnych i magicznych (stąd też w wielu, także współczesnych, teoriach wskazuje się na pokrewieństwo l. z magią językową). W pierwotnej postaci przeznaczona była do wykonywania jako pieśń (melika); podobny charakter zachowała także w średniowieczu (np. twórczość wędrownych muzyków-poetów: trubadurów, truwerów, , ); to muzyczne podłoże l. przetrwało w folklorze i jest podstawowym elementem organizującym strukturę pieśni ludowej; w czasach wypowiedź liryczna uzyskała status samodzielny, odrywając się od melicznych korzeni, niemniej znaczną trwałość wykazały w niej gatunki pierwotnie muzyczne: oda, hymn, dytyramb, epitalamium, epicedium, tren, elegia, stosowane i rozpoznawane powszechnie aż do czasów . W romantyzmie doszło do zatarcia granic gatunkowych l., uformowały się także międzyrodzajowe formy wypowiedzi poetyckiej (np. ballada, poemat dygresyjny); l. stała się synonimem ekspresji uczuć i doznań, zaś wewnętrzne zróżnicowania tego rodzaju lit. oparto na kryteriach tematycznych (np. l. miłosna, l. refleksyjna, l. religijna, l. patriotyczna). Od czasów symbolizmu l. jest domeną gry językowej, prowadzonej w różnorakich płaszczyznach; tendencje do takiego jej pojmowania utrwaliły się za sprawą XX-wiecznej poetyckiej (np. futuryzmu, , , lingwizmu). L. jest także rodzajem wypowiedzi twórczej w muzyce, wiążąc się jednak z tłem literackim (ballada i virelai w twórczości średniowiecznej, renesansowe pieśni stroficzne: i , a także

madrygał oparty na dziełach wielkich poetów, np. ; w baroku l. reprezentowała aria operowa); w XVIII w. nastąpiło powiązanie lirycznej twórczości muzycznej z pierwiastkami ludowymi, zaś największy swój rozkwit przeżyła ona w romantyzmie, kiedy oprócz bogato rozwijającej się pieśni solowej do tekstów poetyckich (np. , , G. Byrona, , ), pierwiastki liryczne przeniknęły także do dzieł czysto instrumentalnych (miniatury liryczne: F. Chopina, , , ); podobny kierunek poszukiwań cechuje także XX-wieczną l. muzyczną.

• liryka, uprawiać lirykę refleksyjną,...
• liryka, (gr. lirykós = lirowy,...
• Liryki lozańskie, (1839-40)