(469-399 p.n.e.)
filozof grecki, jedna z gł. postaci myśli eur.: syn rzeźbiarza Sofroniskosa i położnej Fajnarety, ożenił się z Ksantypą, z którą miał 3 dzieci; całe życie spędził w Atenach; powołany do wojska odznaczał się odwagą i zimną krwią w bitwach pod Delion, Amfipolis i Potidają; w młodości pozostawał w kręgu sofistów; z czasem poświęcił się całkowicie działalności pedagogicznej, którą prowadził na ulicach i placach Aten, w odróżnieniu od sofistów nie pobierając za to zapłaty. Jego metoda polegała na wciąganiu słuchaczy do rozmowy, podczas której wykazywał fałszywość poglądów swoich rozmówców, naprowadzając ich w kierunku prawdziwych rozstrzygnięć dyskutowanych problemów (np. czym jest pobożność? czym jest odwaga? czym jest sprawiedliwość?); swoją metodę określał jako położniczą (majeutyczną), gdyż - podobnie jak jego matka - tylko pomagał obywatelom w rodzeniu prawdziwych sądów i myśli. Działalność S. jednała mu licznych entuzjastów, ale także wrogów, a Platon w swoich dialogach często pokazuje jak S. - kwestionując obiegowe sądy - doprowadzał swoich rozmówców do wściekłości z powodu utraty autorytetu. 399 p.n.e. został oskarżony przez 3 obywateli Aten (Anytosa, Lykona i Melitosa) o to, że demoralizuje młodzież i nie poważa bogów uznawanych przez państwo, pragnąc zastąpić ich nowymi; oskarżycielom udało się przekonać sąd o słuszności postawionych zarzutów i S. został skazany na śmierć przez wypicie trucizny (cykuty); pomimo zaoferowanej przez przyjaciół realnej możliwości ucieczki S. postanowił podporządkować się wyrokowi i wypił w więzieniu truciznę. Proces i ostatnie momenty życia S. przedstawił Platon w Obronie Sokratesa i Fedonie; sprawa procesu i legalności wyroku jest do dziś przedmiotem sporów. S. nie pozostawił żadnych pism, a jego poglądy znamy z relacji uczniów, gł. Platona (który zwł. w późniejszych dialogach przypisywał S. swoją naukę o ideach); S. nie stworzył zamkniętego systemu filoz. i niejednokrotnie podkreślał świadomość własnej niewiedzy ("wiem, że nic nie wiem"); jego dociekania skupione były wokół problemu, co jest dla człowieka dobrem (cnotą) i dróg jego poznania. W tym sensie S. uznawany jest za twórcę etyki i tak jego rolę widzieli już starożytni (np. Arystoteles). S. był przekonany, że każda cnota jest rodzajem mądrości opartej na wiedzy, a konsekwencją tego była teza, że cnoty można się nauczyć ("nikt nie myli się z własnej woli") - gdybyśmy wiedzieli, czym jest sprawiedliwość, to w sposób naturalny bylibyśmy sprawiedliwi. Teza, że cnota jest wiedzą, pozwala mówić o racjonalizmie i intelektualizmie etyki S. i perfekcjonizmie jej ideału osoby dążącej do pełnej samowiedzy, jako warunku koniecznego i wystarczającego doskonałości stanowiącej najwyższe dobro. Niejednoznaczność nauki S. sprawiła, że następcy i uczniowie rozwijali jego myśl w różnych kierunkach: Platon idealistycznym i realistycznym; cynicy i cyrenaicy - starając się uczynić wybory moralne jednostki w pełni samodzielnymi i niezależnymi od społeczeństwa. Dla cywilizacji Zachodu S. pozostaje nie tylko myślicielem, ale także wzorcem osobowym człowieka, który w pełni zdaje sobie sprawę z konsekwencji swoich działań i nie czuje się zaskoczony losem, jaki go spotyka, mężnie przyjmując go na siebie.
ATENY, SOFIŚCI, ANTYSTENES, AGORA ATEŃSKA, LIST, EURYPIDES, POLITOLOGIA, CNOTA, DAIMONION, ELEUZYNIE