kult politeistyczny, którego początki wywodzi się z wierzeń ludów indoeuropejskich (m.in. kult nieba, zjawisk atmosferycznych, ognia); w pierwotnej r.Rz. jądro stanowiła wiara w bezosobowe bóstwa, siły manifestujące się w każdym zjawisku; lary strzegły domu i ziemi, penaty spichlerzy, Westa domowego ogniska, a Mars pobudzał przyrodę na wiosnę; w miarę ekspansji Rzymu bezosobowi dotąd bogowie uzyskali szereg ludzkich cech, często zapożyczanych z kultów innych ludów (np. po objęciu przewodnictwa w Związku Latyńskim Jupiter awansował na naczelnego boga Rzymu); wpływy Etrusków widoczne są w kulcie gł. bóstw rzym.: Jowisza, Junony i Minerwy, w ich wyobrażeniach (podobieństwo do ludzi), kształcie świątyń, sztuce wróżbiarskiej, zwyczajach pogrzebowych; początkowo kult ograniczał się do krótkiej modlitwy - magicznego zaklęcia, wylania odrobiny mleka (wina), ofiarowywano też bogom żywność (placki, przy specjalnych okazjach całe zwierzęta); r.Rz. miała charakter państwowy, stąd kolejne poszerzenia kultu były sankcjonowane przez królów (potem przez władze republiki); np. w ten sposób przeniknęły do r.Rz. wpływy wierzeń greckich, a helleńskie bóstwa ok. III w. p.n.e. ostatecznie utożsamiono z własnymi (Neptun, Minerwa, Jowisz, Junona itd.); w tym czasie wszedł też w życie kult bóstw uosabiających cnoty i ideały (Virtus - cnota, Fides - wierność); na straży kultu stali kapłani, urzędnicy z wyboru, zorganizowani w kolegia i bractwa, w kultach prywatnych bóstw domowych (lary, penaty, geniusz pana domu) ofiarnikiem był ojciec rodziny; podbój Grecji (146 p.n.e.) przyniósł wzmożenie prądów hellenistycznych: zanik religii tradycyjnej, kult bóstw Wschodu (Mitra, Izyda, Kybele - zgodę na jej kult w Rzymie wydano już 204 p.n.e.), rozpowszechnienie astrologii, magii; nowym elementem stała się wiara w życie pozagrobowe. Okres cesarstwa przyniósł kult cesarzy zapoczątkowany spontanicznie czcią oddawaną Cezarowi po jego zamordowaniu; równie naturalny rodowód miał kult Augusta; cześć dla ich następców była już na ogół tylko formalnością; w miarę kosmopolityzacji cesarstwa i jego stolicy coraz większą rangę w samym Rzymie uzyskiwały inne religie (kult Izydy, chrześcijaństwo, judaizm); 392 ces. Teodozjusz zakazując pogańskich praktyk oficjalnie zakończył religię Rzymian, która częściowo pozostała nadal żywa w wierzeniach ludowych.
- WIATRÓW BÓSTWA, (mit.) u starożytnych...
- ŻYDZI, naród pochodzenia semickiego...
- SOLARNE KULTY, kulty religijne, w których...