gorące kule gazowe, świecące własnym światłem, przeważnie dzięki zachodzącym w ich wnętrzu reakcjom syntezy termojądrowej; powstają z koncentrującej się materii obłoków gazowych; minimalna masa niezbędna do powstania g. zasilanej reakcjami termojądrowymi jest równa ok. 1/20 masy Słońca; poniżej tej wartości kondensująca się materia tworzy brązowe karły, których energia pochodzi wyłącznie z kolapsu grawitacyjnego; najmasywniejsze znane g. mają masy ponad 100 razy większe niż Słońce; rekordową masę zanotowano w przypadku HDE 269 810, która jest g. ok. 190 razy masywniejszą od Słońca. Największe rozmiary osiągają czerwone nadolbrzymy (np. Antares, Betelguese) o średnicach kilkaset razy przewyższających średnicę Słońca; największa znana g. Mi Cephei ma średnicę ok. 3000 razy większą niż Słońce; do najmniejszych g. należą białe karły o średnicach rzędu 20 000 km (porównywalne wielkością z Ziemią) oraz g. neutronowe o średnicach rzędu 10 km. Średnia gęstość czerwonych nadolbrzymów porównywalna jest z gęstością atmosfery ziemskiej na wysokości 100 km; gęstość g. neutronowych sięga 1018 kg na m3 (1 miliard ton na cm3). Najgorętsze g. osiągają na powierzchni temperatury rzędu 100 000 K.; temperatura najzimniejszych brązowych karłów jest mniejsza od 1000 K. Głównym składnikiem g. jest wodór, stanowiący ok. 70% ich masy, oraz hel, którego udział wynosi ok. 25%; reszta to drobne domieszki niemal wszystkich pierwiastków występujących w naturze, przede wszystkim węgla i tlenu. Głównym źródłem energii większości g. są reakcje termojądrowe, podczas których pierwiastki lekkie ulegają zamianie na cięższe; podstawowe znaczenie mają reakcje przemiany wodoru w hel, które zachodzą w dwóch różnych cyklach: protonowo-protonowym (p-p) i węglowo-azotowym (C-N lub C-N-O); po wypaleniu się wodoru dochodzi, w znacznie wyższych temperaturach, do spalania helu, z którego - w wyniku kolejnych reakcji - powstają węgiel, tlen, neon, magnez, sód, krzem, żelazo i dalsze pierwiastki; g. czerpią też energię z grawitacyjnego kurczenia się (szczególnie w początkowych fazach rozwoju) oraz w wyniku zużywania nagromadzonej energii wewnętrznej (w fazie białego karła). W określaniu jasności g. rozróżnia się: 1) jasność widomą (obserwowaną), która jest miarą ilości energii docierającej do obserwatora na Ziemi; 2) jasność absolutną, która jest miarą ilości energii faktycznie wysyłanej przez g.; ilość energii wypromieniowywanej przez g. we wszystkich zakresach fal elektromagnetycznych nazywana jest jasnością bolometryczną. Najjaśniejszą g. nocnego nieba jest Syriusz, najbliżej Słońca znajduje się Proxima Centauri, odległa o 4,3 lat świetlnych; na nocnym firmamencie w idealnych warunkach obserwacyjnych okiem nieuzbrojonym można dostrzec - na obu półkulach nieba - ok. 6000 gwiazd. G. powstają w wyniku grawitacyjnego zapadania się rozproszonej materii obłoków gazowych, która przybiera początkowo postać protogwiazdy; gdy temperatura wewnątrz protogwiazdy osiąga od kilku do kilkunastu milionów stopni (zależnie od masy), zainicjowana zostaje termojądrowa reakcja przemiany wodoru w hel; po wyczerpaniu się wodoru g. z jądrem helowym staje się najpierw podolbrzymem a następnie olbrzymem. Dalsza ewolucja zależy od masy g.; w g. o masie większej niż ok. 8 mas Słońca kurczenie się jądra podnosi temperaturę do poziomu umożliwiającego termojądrowe spalanie helu, a następnie kolejno węgla, tlenu, krzemu i coraz cięższych pierwiastków; dochodzi też do powstania żelaznego jądra, a następnie do wybuchu supernowej, po której pozostaje g. neutronowa (obserwowana jako pulsar) lub - w przypadku g. bardzo masywnych - czarna dziura. W g. o mniejszej masie (jak np. Słońce) temperatury nie osiągają dostatecznej wysokości, aby procesy syntezy termojądrowej mogły wyjść poza spalanie wodoru i helu; po zużyciu helu we wnętrzu powstaje węglowo-tlenowe jądro, a g. staje się białym karłem, który zaczyna zwolna stygnąć, zmierzając ku fazie czarnego karła.
- GWIAZDY MAGNETYCZNE, ^gwiazdy^^ zmienne magnetyczne...
- GWIAZDY WIELOKROTNE, układ wielokrotny gwiazd...
- GWIAZDY PODWÓJNE, układ podwójny gwiazd...