kulminacja "odwilży" polit., w różnym stopniu obejmującej wszystkie kraje bloku komunistycznego po śmierci J. Stalina; na przebieg wydarzeń i nastrojów w Polsce wpływ miało szerokie upowszechnienie przez Radio Wolna Europa tzw. rewelacji J. Światły (wysoki funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa, po ucieczce na Zachód odsłonił kulisy działania tej instytucji), rozpowszechnienie treści tajnego referatu o terrorze stalinowskim, wygłoszonego przez N.S. Chruszczowa na XX Zjeździe KZPR; walki frakcyjne w PZPR, zwł. po zgonie B. Bieruta (1956) i uwolnieniu W. Gomułki; radykalne nastroje ogarnęły robotników, którzy 28 VI w Poznaniu strajkiem w Zakładach im. Stalina (dawn. Cegielskiego) zapoczątkowali krwawo stłumione rozruchy; liberalizacji metod sprawowania władzy żądała inteligencja i studenci, wspierani przez część prasy, zwł. tygodnik ; kulminacja wydarzeń nastąpiła w drugiej połowie października; na zapowiedzianym na 19 X VIII plenum KC PZPR spodziewano się głębokich zmian kadrowych w kierownictwie państwa; obrady poprzedziła koncentracja wokół Warszawy części stacjonujących w Polsce wojsk radzieckich, której zamierzały przeszkodzić niektóre oddziały LWP (do konfrontacji nie doszło); wkrótce po rozpoczęciu plenum przybyła do Polski z niezapowiedzianą wizytą delegacja KPZR z I sekretarzem N.S. Chruszczowem, W. Mołotowem i in.; rozmowy z nią prowadzili czł. Biura Politycznego KC PZPR z udziałem nie pełniącego żadnych funkcji W. Gomułki; 20 X Gomułka wygłosił kluczowe przemówienie: skrytykował wyniki planu 6-letniego, forsowanie kolektywizacji rolnictwa, przyznał rację robotnikom Poznania (protestowali oni przeciw złu, jakie szeroko rozkrzewiło się w naszym kraju), żądał demokratyzacji w partii i w państwie; Gomułka został I sekretarzem KC PZPR, entuzjastycznie popartym na wiecach robotniczych (m.in. na Żeraniu, w krakowskiej Hucie im. Lenina i wielkich zakładach innych miast) oraz studenckich; poparcie dla niego sięgnęło szczytu na pocz. XI 1956, gdy wracającego pociągiem z Moskwy na każdej stacji witały tłumy śpiewające sto lat; było to tuż po krwawym zdławieniu przez wojska radzieckie powstania na Węgrzech; Gomułka zaś przywoził zapowiedź bardziej równoprawnych stosunków z ZSRR (m.in. urealnienie wstecz cen eksportowanego do ZSRR pol. węgla) i intensywnej repatriacji Polaków z ZSRR, nowe zasady stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce; Gomułka uregulował także stosunki z Kościołem kat. i zwolnił z miejsca odosobnienia kardynała Wyszyńskiego; zwolniono też więzionych żołnierzy AK i w większości zrehabilitowano (niektórych pośmiertnie); zliberalizowano politykę kulturalną (m.in. odstąpiono od doktryny socrealizmu); pierwszym wyraźnym symptomem odejścia nowych władz od haseł Października był apel Gomułki o głosowanie w wyborach sejmowych 20 I 1957 bez skreśleń, wyraźnym sygnałem - 18 V 1957 jego atak na plenum KC przeciw rewizjonistom (jak L. Kołakowski, W. Woroszylski, R. Zimand); wreszcie 2 X 1957 decyzja KC PZPR o zamknięciu tygodnika "Po prostu", która wywołała kilkudniowe zamieszki w Warszawie i demonstracje studenckie Krakowie, jest uznawana za koniec Polskiego Października 1956, który zaowocował w praktyce polit. w Polsce szeregiem pozytywnych, nieodwracalnych zmian.
- XX Zjazd KPZR, przełomowy zjazd partii...
- WŁADYKA, Wiesław (ur. 1947)