(1922-91)
państwo na obszarze wsch. i płn. Azji, rządzone przez partię komunistyczną (WKP (b) i KPZR), obejmujące terytorium carskiej Rosji i kilku krajów sąsiednich; powstał w konsekwencji przekształceń ustrojowych zapoczątkowanych 7 XI 1917 rewolucją październikową; formalnie utworzony 30 XII 1922 z połączenia Ros. FSRR (istniała od 1918) z Białoruską SRR (od 1919), Ukraińską SRR (od 1920) i Zakaukaską Federacją SRR (utworzoną równolegle 1922), do której należały Armenia, Gruzja i Azerbejdżan; 1924-36 z Ros. FSRR wyodrębniono, nadając status socjalistycznej republiki, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan (1924), następnie Kazachstan i Kirgistan (1936); 1940 (na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow) wcielono siłą państwa nadbałtyckie (Litwę, Łotwę i Estonię) nadając im status republik, w tymże roku po zajęciu Besarabii utworzono Mołdawską SRR; przejściowo, po wojnie radziecko-fińskiej 1939-40, istniała jeszcze Karelofińska SRR, 1956 zlikwidowana poprzez wcielenie do Ros.FSRR; jako federacja 15 republik ZSRR istniał do 1990, stanowiąc pod względem pow. (22 402,2 tys. km2) największe państwo świata, zamieszkane (1984) przez 274 mln osób z ponad 100 narodowości (ok. 55% Rosjan, ok. 17% Ukraińców). Warunki naturalne - Rosja. Ustrój monopartyjny, zw. dyktaturą proletariatu; opierając się na marksizmie i własnych koncepcjach (leninizm, stalinizm) bolszewicy zainicjowali przebudowę państwa ros. w państwo proletariatu, "o ustroju absolutnej sprawiedliwości społecznej"; w sferze politycznej i prawnej kierowniczą rolę (zagwarantowaną konstytucyjnie) na wszystkich szczeblach zarządzania (w fabryce, szkole, biurze itp.) pełniła partia komunistyczna za pośrednictwem swoich członków (1980 - 22 mln) i podstawowych organizacji partyjnych; gospodarka została poddana pełnej etatyzacji i centralnemu planowaniu; rolę Cerkwi ograniczono (odebranie świątyń, pozbawienie osobowości prawnej, zsyłki), inne wyznania zmarginalizowano, nastąpiła ateizacja społeczeństwa; przeprowadzono nacjonalizację przemysłu i ideologiczną czystkę społeczeństwa (eliminacja - często fizyczna - burżujów, kułaków itp.); terror stał się naturalnym instrumentem władzy, a początek dała mu utworzona XII 1917 Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (CZEKA) z F. Dzierżyńskim na czele; wobec klęski głodu i załamania gospodarczego 1921 zainicjowano Nową Politykę Ekonomiczną (NEP), polegającą m.in. na częściowym odtworzeniu sektora prywatnego i odstąpieniu od rekwirowania towarów; po krótkotrwałej poprawie sytuacji Stalin zarządził 1929-33 przymusową kolektywizację rolnictwa, która kosztowała miliony ofiar (zsyłki do gułagów, przesiedlenia, później ofiary klęski głodu); jednocześnie wprowadzono sterowane centralnie 5-letnie plany industrializacji (1929-33, 1933-37, 1938-42), dając priorytet rozwojowi przem. ciężkiego; dążąc do władzy dyktatorskiej (m.in. usunięcie, następnie wydalenie Trockiego) Stalin przeprowadził 1935-38 wielką czystkę w kręgach kierowniczych aparatu partyjnego i wojska, zapoczątkowaną zamordowaniem Kirowa; skalę zbrodni stalinizmu, realizowanych przez wszechobecną policję wewn. (CZEKA, NKWD, od 1954 KGB), do dziś trudno ocenić (przyjmuje się ok. 11 mln ofiar); mimo gigantycznego marnotrawstwa, błędów zarządzania itp. Rosję przekształcono w kraj przemysłowy, jedną z większych potęg gosp.; rozwinięto na wielką skalę przem. wydobywczy (w części dzięki katorżniczej pracy więźniów), m.in. ropy naft., gazu ziemnego, węgla kam. i brunatnego, rud żelaza, manganu, miedzi, chromu i innych metali (w tym znaczące w świecie wydobycie złota i platyny); rozbudowano energetykę, doprowadzając przy okazji do katastrofalnych zniszczeń środowiska przyrodniczego (programy stawiania wielkich zapór wodnych i zawracania rzek); rozwinięto hutnictwo żelaza i innych metali, przem. ciężki, chem., maszynowy, elektrotechn., poligraficzny, papierniczy, włókienniczy; zlikwidowano także analfabetyzm, powstała sieć szkolnictwa średniego i wyższego, z myślą o ekspansji ideologicznej wyrosła spora infrastruktura sportowa i kulturalna (masowe nakłady książek i gazet, kinematografia); rozwinięto komunikację kolejową i lotniczą; całkowite niepowodzenie poniosły plany rozwoju skolektywizowanego rolnictwa (do końca swego istnienia ZSRR nie osiągnął samowystarczalności żywnościowej). Od 1939 w sojuszu z Niemcami hitlerowskimi, od 1941 w stanie wojny, jeden z filarów koalicji antyniem.; pierwsza faza wojny była jednym pasmem klęsk Armii Czerwonej, mimo bohaterskiego oporu (m.in. trwająca 900 dni obrona oblężonego Leningradu) Niemcy dotarli aż pod Moskwę; dopiero klęski pod Kurskiem i Stalingradem (1943) zahamowały ich ekspansję; sukcesy Armii Czerwonej w wyzwalaniu Europy wsch. i zajęcie Berlina dały ZSRR status mocarstwa, m.in. Stalin wziął udział we wszystkich ważniejszych międzynar. konferencjach ustalających powojenny ład w świecie (Teheran, Jałta, Poczdam), stałe członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (z prawem weta) oraz nadzór nad wsch. strefą okupowanych Niemiec; dalszym sukcesem był podział Europy na strefę wpływów państw zachodnich i ZSRR; powojenna rywalizacja mocarstw przerodziła się wkrótce w ; 1949 ZSRR wyprodukował bombę atomową, 1950-53 miejscem konfrontacji była m.in. Korea Płn., natomiast na terenie swojej strefy okupacyjnej w Niemczech ZSRR utworzył NRD, Europa wsch. stała się satelitarnym obozem ZSRR (z wyjątkiem Jugosławii, która oderwała się 1949), związanym wojskowo (Układ W-wski) i gospodarczo (RWPG). W polityce wewn. ostatnie lata panowania Stalina zaznaczyły się kolejną falą represji, m.in. wobec żołnierzy radzieckich powracających z niewoli niem.; po śmierci Stalina rządy N.S. Chruszczowa przyniosły odprężenie w stosunkach międzynar. i ujawnienie części zbrodni stalinowskich; 1953 wojska radzieckie interweniowały w Berlinie, 1956 na Węgrzech, 1959 ZSRR poparł rewolucję na Kubie, gdzie 1962 próbował umieścić broń jądrową, co omal nie skończyło się kolejną wojną światową, 1965-73 popierał Wietnam Płn. w wojnie z USA; 1968 interweniował zbrojnie w Czechosłowacji, 1979-89 prowadził wojnę w Afganistanie; polityka narodowościowa wewnątrz ZSRR charakteryzowała się tendecją do rusyfikacji oraz osiedlania w poszczególnych republikach Rosjan, pełniących rolę kolonizatorów; w polityce gospodarczej centralne planowanie nadal przynosiło straty; rozwinięto m.in. przem. zbrojeniowy, kosmiczny (1955 pierwszy sztuczny satelita Ziemi, 1961 pierwszy lot człowieka w Kosmos - J. Gagarin), lotniczy, wydobywczy; za rozwojem przem. ciężkiego nie nadążały nakłady na przem. lekki i produkcję dóbr konsumpcyjnych, straty przynosiło rolnictwo, system gosp. socjalizmu okazywał się coraz bardziej nie przystający do rzeczywistości (marnotrawstwo, brak motywacji do wzrostu wydajności i innowacyjności); okresem szczególnej stagnacji okazały się rządy L. Breżniewa (1964-82); źle zarządzana i zacofana technologicznie gospodarka (m.in. IV 1986 katastrofa elektrowni w Czarnobylu) nie była w stanie udźwignąć wyścigu zbrojeń (zintensyfikowanego celowo przez prezydenta USA R.W. Reagana) i ciężaru polit. aspiracji ZSRR do roli mocarstwa, rywalizującego na wszystkich frontach i kontynentach o wpływy z USA; 1985 do władzy doszedł M. Gorbaczow (po krótkotrwałych rządach J. Andropowa i K. Czernienki), który podjął próbę zmodernizowania państwa; 1987 podpisał układ z USA o wycofaniu z Europy rakiet średniego zasięgu; 1989 wycofał się z Afganistanu i przystał na zjednoczenie Niemiec; jego program przebudowy gospodarki (pierestrojki) i demokratyzacji życia (głasnost) ujawnił głębokie wewn. sprzeczności, rozmiar zbrodni stalinowskich, rozbudził demokratyczne aspiracje społeczeństwa, doprowadzając do likwidacji ZSRR; 1990 zniesiono system jednopartyjny; VIII 1991 rozwiązano KPZR; VI 1990 zjazd deputowanych Rosji ogłosił jej suwerenność; VIII 1991 z Federacji wystąpiła Litwa, Łotwa, Estonia i Gruzja; XII 1991 w Wiskułach (w Puszczy Białowieskiej) Rosja podpisała z Ukrainą i Białorusią układ o utworzeniu WNP i rozwiązaniu ZSRR, który formalnie przestał istnieć 26 XII 1991; w jego miejsce na konferencji w Ałma-Acie pojawiła się nowa struktura Wspólnota Niepodległych Państw.
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, oficjalna nazwa państwa...
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, (ZSRR)
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, (Sojuz Sowietskich So-cyalisticzeskich...