DRUGA PRÓBA REFORM STANISŁAWA AUGUSTA
Z powodu agresji ze strony mocarstw dwór ze Stanisławem Augustem na czele przystąpił do sejmu z poważnymi planami reform o charakterze ustrojowym, gospodarczym i oświatowym, ale możliwość wprowadzenia ich w życie ograniczały nieustannie impulsy płynące z Petersburga.
Najpoważniejszy z nich został zawarty w projekcie wojewody poznańskiego Augusta Sułkowskiego (popieranym przez Stackelberga), zmierzającym do powołania przy królu Rady Nieustającej, rozumianej jako organ ograniczający władzę Stanisława Augusta do roli figuranta, gdyż w ręce Rady chciano przekazać całość władzy wykonawczej. Król użył jednak wszelkich możliwych w tej sytuacji wybiegów prawnych, aby projekt zmienić na tyle, żeby przystawał do jego koncepcji kolegialności organów państwowych i w kształcie dogadzającym monarsze (pomimo kilku niekonsekwencji prawnych) został on rzeczywiście uchwalony w marcu 1775 r.
Rada Nieustająca, podzielona na 5 departamentów podlegających królowi i kontroli sejmu, przybliżała Polskę do ustroju republikańskiego. Najważniejszym jednak osiągnięciem króla i kilku poważnie myślących o losach kraju polityków było powołanie Komisji Edukacji Narodowej, dzieła niezaprzeczalnie wielkiego, stawiającego Polskę pod względem edukacji w czołówce „oświeconych” państw europejskich.
Na kolejnym sejmie, w 1776 r. królowi udało się przeformować Radę Nieustającą w organ pomagający monarsze w administrowaniu państwem, z nim jako przewodniczącym obrad. Istotne było ograniczenie władzy hetmanów w wojsku do przewodniczenia departamentowi wojskowemu (w dwuletnich kadencjach), przy pozostawieniu im dotychczasowych tytułów i wysokich apanaży. Z inicjatywy królewskiej zniesiono tortury i karę śmierci w procesach o czary. Już tortur w Polsce odtąd być nie ma! Już sprawy o czarodziejstwa tych okropnych i hańbiących ludzkość konsekwencji w naszym narodzie być nie mają. Żyjący i rodzić się mający po nas niech pamiętają, że imię tego króla, który sam osobiście był tego prawa autorem, jest Stanisław August – informował szlachtę ówczesny kanclerz wielki koronny, Andrzej Stanisław Młodziejowski.
Zadanie uporządkowania prawa w nowym kodeksie otrzymał Andrzej Zamoyski. Jednak dzieło Zbiór praw sądowych, komentowane na obiadach czwartkowych u króla, ze względu na swą oświeceniową postępowość nie spodobało się ambasadorowi rosyjskiemu i za jego oraz nuncjusza apostolskiego inicjatywą zostało odrzucone przez sejm 1780 r. Po sejmie 1776 r. nastał kilkunastoletni okres względnej stabilizacji życia państwowego, który wypełniały manewry króla między ambasadą rosyjską a przywódcami koterii magnackich.