INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA

INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA

Insurekcja kościuszkowska – zwana również powstaniem przeciwsko Rosji – została spowodowana życiem w kraju kadłubowym, o okrojonym niebywale terytorium i suwerenności. Myśląca kategoriami państwowymi części szlachty (z którą związała swe nadzieje na lepszy byt część mieszczaństwa i chłopów) wrożyła katastrofę idei wywodzących się z ożywienia reformatorskiego Sejmu Wielkiego. O przyspie szonym terminie jego wybuchu przesądziły wydarzenia w Warszawie, a zwłaszcza czystki wśród kadry oficerskiej i redukcje w wojsku. Brygadier Antoni Madaliński wyprowadził ze stolicy 1200-osobowy oddział kawalerii w kierunku Krakowa, w którym na rynku przybyły z przymusowej emigracji Tadeusz Kościuszko zaprzysiągł 24 marca akt powstania, mianując się jego dyktatorem (naczelnikiem). Wojska powstańcze, wyprowadzone z Krakowa w celu dotarcia i opanowania Warszawy, odniosły głośne zwycięstwo pod Racławicami (4 IV). Podbudowało ono wiarę w ostateczny sukces uczestników insurekcji również w Warszawie, gdzie regularne wojsko, poparte przez mieszczan pod wodzą szewca Jana Kilińskiego, zmusiło 18 kwietnia garnizon ambasadora rosyjskiego Josifa Igelströma do opu szczenia stolicy. Powstanie rozszerzyło się jeszcze w kwietniu na tereny Lubelszczyzny, Grodzieńszczyzny i Żmudź. Kościuszce nie udało się jednak, również ze względu na interwencję wojsk pruskich, zrealizować pier wotnego celu strategicznego. Zepchnięty do Połańca (gdzie wydał słynny manifest w sprawie chłopskiej), dostrzegał coraz wyraźniej krytyczną sytu ację po przegranej bitwie pod Szczekocinami (6 VI), korpusu generała Józefa Zajączka pod Chełmem (8 VI) i po kapitulacji Krakowa przed wojskami pruskimi (15 VI); 30 czerwca do działań zbrojnych przyłączyła się również Austria. Losy oswobodzonej od wojska rosyjskiego Warszawy spoczywały w rękach dwóch ścierających się ugrupowań – rewolucyjnie pod względem społecznym nastawionego klubu „jakobinów”, zmierzających do ostrej rozprawy zarówno z poplecznikami Rosji, jak i królem Stanisławem Augustem, który 22 kwietnia zgłosił akces do powstania, oraz podlegającą mu, mieniącą się także reprezentacją powstańczą, Radą Zastępczą Tymczasową z prezydentem Warszawy, Ignacym Wyssgotą Zakrzewskim na czele. W oczach radykałów kompromitowała się ona ochranianiem popleczników Rosji, nad którymi „jakobini” przeprowadzili sąd doraźny (9 V), skazując ich na śmierć przez powieszenie. Podobny samosąd przeprowadziła wcześniej (25 IV) w Wilnie Rada Najwyższa Litewska, zdominowana przez „jakobińską” większość pod kierownictwem generała Jakuba Jasińskiego. Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj, delegowani do Warszawy przez Kościuszkę w celu uśmierzenia radykalizmu i skierowania ludności do walki przeciwko Rosji, utworzyli 28 maja faktyczny rząd powstańczy w postaci Rady Najwyższej Narodowej, której podporządkowała się reprezentacja litewska o bardziej umiarkowanym charakterze – Deputacja Cen tralna Litewska. „Jakobini” warszawscy nie zrezygnowali jednak z metod rewolucyjnych, doprowadzając do kolejnego samosądu 28 czerwca, co spowodowało ostrą reakcję Kościuszki, który ukarał przywódców rebelii. Wespół z oddziałami księcia Józefa Poniatowskiego naczelnik powstania zdołał w początkach lipca ochronić stolicę przed przeważającymi dwu krotnie wojskami rosyjsko-pruskimi. Warszawa, dzięki determinacji mieszczaństwa kierowanego przez kołłątajowską Radę, a także wybuchu powstania w Wielkopolsce, które odciągnęło na tamten teren wojsko pruskie, broniła się jeszcze po klęsce Kościuszki pod Maciejowicami (10 X), kapitulując dopiero w listopadzie pod naporem wojsk rosyjskich pod dowództwem generała Aleksandra Suworowa, który dokonał rzezi ludności cywilnej na Pradze. Resztki armii powstańczej pod dowództwem następcy Kościuszki, Tomasza Wawrzeckiego, zostały pokonane 16 listopada pod Radoszycami.