Architektura doby oświecenia jest zjawiskiem złożonym. Stylem dominującym był klasycyzm – zarówno o odcieniu barokowym i rokokowym, jak i palladiańskim. Równolegle rozwijał się nurt sentymentalny, który był zwiastunem przeciwstawnego później (w XIX w.) do klasycyzmu – romantyzmu. Klasycyzm był reakcją na przesadną, wybujałą formę baroku. Głosił powrót do idei antyku, ale był to powrót do sztuki greckiej i rzymskiej znacznie lepiej poznanej niż w renesansie – dzięki niezwykłym odkryciom Pompei i Herkulanum, zainteresowaniu sztuką etruską, badaniom wykopaliskowym nie tylko w Grecji i Włoszech, ale też na wyspach Morza Egejskiego i w Małej Azji.
Racjonalistyczne tendencje oświecenia sprzyjały naukowemu podejściu do starożytności i dały początek archeologii (a także historii sztuki czy muzealnictwu). Głównym ogniskiem sztuki europejskiej była w tym czasie Francja, zwłaszcza Paryż, ale centrum studiów nad kulturą antyczną stał się Rzym. Przybywali tam artyści i architekci z wielu krajów, także polscy, aby pogłębiać wiedzę o sztuce antycznej. Studiowali, rysowali, sporządzali pomiary ruin. Powstały liczne zbiory sztychów i grafik przedstawiających widoki ruin i fantazje architektoniczne na temat starożytnych zabytków, co w znacznym stopniu przyczyniło się do rozpowszechnienia w europejskich krajach idei klasycyzmu.
Wzorcami dla pałaców, rezydencji czy obiektów publicznych stały się niektóre antyczne budowle: Panteon w Rzymie, świątynia w Tivoli, rzymskie łuki triumfalne, a także renesansowe dzieła Palladia, zwłaszcza jego słynna Villa Rotonda. Równocześnie z klasycyzmem rozwijał się nurt sentymentalno-romantyczny, który zwiastował powstanie romantyzmu. Jego uzasadnienie filozoficzne stanowiły poglądy Jana Jakuba Rousseau, który źródeł zła upatrywał w cywilizacji. Możliwość naprawy zła moralnego widział w powrocie do natury i prostego wiejskiego życia. Rozumowi przeciwstawiał wartość uczucia.
Nurt ten, w którym splata się zainteresowanie przyrodą, starożytnością, gotykiem oraz sztuką Bliskiego i Dalekiego Wschodu, uwidocznił się przede wszystkim w architekturze rezydencjalnej i sztuce ogrodowej. Zapoczątkowano go w Anglii, tworząc jeszcze w latach trzydziestych XVIII wieku nowy typ ogrodu – park krajobrazowy. Klasycyzm i nurt sentymentalno-romantyczny w 2. połowie XVIII i początkach XIX wieku składały się w ogólnej świadomości na harmonijną całość.