REFORMA SZKOLNICTWA WYŻSZEGO KOMISJI EDUKACJI NARODOWE
Decyzja o rozpoczęciu jednej z największych reform oświatowych w naszych dziejach zapadła na sejmie, który miał przypieczętować pierwszy rozbiór Polski. W trakcie przygnębiających obrad do ich uczestników dotarła wiadomość o kasacji zakonu jezuitów, potentata w polskim szkolnictwie średnim. Reforma stała się zatem koniecznością. Po pierwsze – w celu zapełnienia pustki powstałej po likwidacji szkół jezuickich, po drugie– dla ochrony dóbr pojezuickich przed grabieżą i roztrwonieniem. Atmosfera do podjęcia reformy była odpowiednia. Przygotowały ją wcześniejsze reformy szkół zakonnych, powstanie Szkoły Rycerskiej i prywatne inicjatywy oświatowe.
Idee oświatowe i społeczne europejskiego oświecenia były popularne wśród znacznej części zebranych w Warszawie posłów. Szczególnie popularne były idee fizjokratyzmu, w których zawierały się postulaty podniesienia poziomu oświaty na wsi i objęcia szkolnictwa nadzorem państwa. Wielką aktywnością w dziedzinie reformy oświaty wykazywali się Andrzej Zamoyski, Feliks Oraczewski, a zwłaszcza król Stanisław August Poniatowski, który po przełamaniu oporu konserwatywnych posłów doprowadził 14 X 1773 r. do powołania przez sejm Komissyje nad edukacyją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej, organu kolegialnego, odpowiedzialnego przed parlamentem, posiadającego niezależność prawną i administracyjną, a od 1776 – kiedy powołano Komisję Rozdawniczą i Sądowniczą – także finansową. W skład Komisji wchodziło 8 członków: czterech z Litwy i czterech z Korony, reprezentujących w równej liczbie izbę poselską i senat. W składzie komisji znalazło się dwóch biskupów: wileński Ignacy Massalski i płocki Michał Poniatowski, co w przyszłości ułatwiło Komisji kontakty z duchowieństwem odpowiedzialnym za szkolnictwo parafialne. Skład Komisji uzupełniali: Jachim Chreptowicz, August Sułkowski, Ignacy Potocki, Adam J. Czartoryski, Andrzej Zamoyski i Antoni Poniński. W późniejszym czasie wśród komisarzy znaleźli się m.in. Franciszek Bieliński, Feliks Oraczewski, Hieronim Stroynowski, Julian Ursyn Niemcewicz. Pomimo rzekomego ograniczenia kompetencji, jakie wynikać miało z nazwy powołanej instytucji, już na jednym z pierwszych posiedzeń komisarze podjęli decyzję o roztoczeniu opieki nad szkolnictwem parafialnym, co faktycznie oznaczało, że w gestii Komisji Edukacji Narodowej znalazło się szkolnictwo publiczne wszystkich stopni, przez co zyskała charakter pierwszego świeckiego ministerstwa oświaty. Punktem wyjścia do planowanych reform był apel do społeczeństwa o nadsyłanie projektów oświatowych. Na ich podstawie (i własnych opracowań) Komisja stworzyła jednolity i hierarchiczny system szkolny, z przemyślanym systemem dozoru i kontroli, przygotowała nowe plany nauczania i podręczniki, zreformowała uczelnie wyższe, stworzyła stan akademicki, który tworzyli nauczyciele z odpowiednimi uposażeniami i prawami, wreszcie też administrację szkolną. Komisja przejmując opiekę nad szkolnictwem średnim nierzadko przekazywał szkoły pojezuickie pijarom, a na wschodnich terenach bazylianom. Wśród 64 szkół średnich w początkowym okresie jej działalności, aż 38 było pojezuickich, 19 pijarskich, 6 bazyliańskich i 1 księży komunistów.
Reforma szkolnictwa średniego polegała na wprowadzeniu nowych programów nauczania i wydłużenie nauki do lat siedmiu w szkołach wydziałowych i sześciu w szkołach podwydziałowych. Komisja po raz pierwszy podjęła próbę wprowadzenia obowiązkowego nauczania w języku polskim na wszystkich szczeblach nauczania szkolnego. Próba ta zakończyła się jednak niepowodzeniem – nie tyle ze względu na opory poszczególnych narodowości, zamieszkujących Rzeczpospolitą, co ze względu na przywiązanie szlachty, zwłaszcza kresowej, do tradycyjnego nauczania w języku łacińskim.
W programie szkół średnich znalazły się przedmioty nauczane wcześniej w szkołach jezuickich (historia z geografią, język łaciński, język polski, retoryka, poetyka) oraz wiele nowych przedmiotów, odzwierciedlających ówczesną wiedzę i postęp naukowy. Wśród nich znalazły się nauka moralna i historia naturalna, botanika, zoologia, fizyka eksperymentalna, historia rzemiosł, matematyka z logiką, mechanika, hydraulika, higiena, wiadomości z rolnictwa oraz języki nowożytne, głównie francuski i niemiecki. Zmiany programowe szły w kierunku wprowadzenia w większym stopniu wiedzy rzeczowej i utylitarnej kosztem ograniczenia kształcenia filologiczno-retorycznego. Wiązała się z tym także zmiana metod nauczania, polegająca na wprowadzaniu metod opartych na analizie i indukcji, a zasada poglądowości w nauczaniu stała się jednym z filarów nauczania.
Podręczniki i programy szkolne leżały w gestii powołanego w 1775 r. Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego prezesem został Ignacy Potocki, ale faktycznie całością prac kierował jego sekretarz, eks-jezuita Grzegorz Piramowicz. Towarzystwo zajęło się także nadzorem i kontrolą szkolnictwa oraz pracami ustawodawczymi. Układając programy nauczania, starano się uwzględniać najnowsze osiągnięcia nauki, łącząc wiedzę matematyczno-przyrodniczą z gramatyczno-retorycznym kierunkiem kształcenia. Najnowsza wiedza miał być także uwzględniona w przygotowywanych podręcznikach, które miały powstawać na drodze konkursu lub komisu. Zapraszano do nich uczonych z Polski i z zagranicy. Towarzystwo przygotowało i wydało w sumie 27 podręczników w tym 5 autorów zagranicznych. Polscy autorzy koncentrowali się głównie na naukach humanistycznych.
Najlepsze podręczniki wyszły spod pióra m.in. Kajetana i Wincentego Skrzetuskich, Onufrego Kopczyńskiego, Antoniego Popławskiego, Grzegorza Piramowicza i Jana Krzysztofa Kluka. Prace wydawnicze Towarzystwa napotykały wiele trudność, z tego powodu od 1783 r. drukiem i kolportażem zajęła się Szkoła Główna Koronna w Krakowie. Ważne miejsce w pracach członków Towarzystwa zajmowały wizytacje szkół. Pierwsza odbyła się już w 1774 r. (jeszcze przed powstaniem Towarzystwa) i przeprowadzili ją komisarze lub ich zastępcy. Później zadania te powierzano członkom Towarzystwa jako osobom kompetentnym, a ostatecznie obowiązek ten powierzono szkołom głównym. Członkowie Towarzystwa mieli jednak możliwość dokładnego studiowania raportów poszczególnych szkół i raportów powizytacyjnych, co w znacznym stopniu ułatwiło im przygotowanie i wydanie Ustaw Komisji Narodowej (były trzy redakcje 1781, 1783 i 1790), które regulowały całokształt polityki oświatowej państwa.Jednym z najważniejszych posunięć Komisji Edukacji Nardowoej była reforma szkół wyższych. Stało się rzeczą zrozumiałą dla członków Komisji, że powodzenie wszelkich zmian oświatowych uzależnione jest od przygotowania nauczy cieli, a tym zajmowała się głównie Akademia Krakowska. Już w 1773 r. Akademia zgłosiła komisarzom gotowość podjęcia się kształcenia nowej kadry dydaktycznej, ale propozycja ta nie znalazła uznania. Przyczyną był spadek autorytetu uczelni i niski poziom nauczania. Dopiero w 1777 r. obie strony uznały za konieczne przeprowadzenie dzieła reformy, które zlecono niedawnemu absolwentowi Akademii Hugonowi Kołłątajowi. Zasadniczy etap reformy zakończył się w 1781 r., ale zmiany trwały nadal w okresie rektoratu Kołłątaja, trwającym do 1786 r.
Reforma objęła zarówno nauczanie, jak i fundusze uczelni. W pierwszej fazie zreformowane zostały kolonie akademickie ze Szkołami Nowodworskimi na czele. Szczególną uwagę Kołłątaj skupił na wydziale filozoficznym, będącym do tej pory nieformalnym seminarium nauczycielskim i rezerwuarem kadry dydaktycznej dla uczelni. Na czele wydziału ustanowił osobnego dziekana, określając szczegółowo tok studiów, porządek i metody wykładów, zasady promocji uniwersyteckich oraz wymogi naukowe względem profesorów. Utworzył także nowe katedry matematyczno-przyrodnicze, likwidując jednocześnie przestarzałe wykłady z filozofii arystotelesowskiej. W trakcie reform zmieniono także strukturę uczelni, która ostatecznie składała się z dwóch kolegiów: moralnego (wydział teologiczny, prawniczy i literacki) i fizycznego (wydział fizyczny, matematyczny i lekarski). Uczelnia wzbogaciła się o nowe gabinety przyrodnicze i laboratoria, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny. Zreorganizowano bibliotekę. Zreformowana uczelnia przyjęła nazwę Szkoły Głównej Koronnej. Szkołą Główną Litewską stała się dawna Akademia Wileńska, którą zreformował Marcin Poczobut-Odlanicki. Jako rektor tej uczelni uruchomił dwa nowe wydziały (prawa i medycyny), czyniąc z niej pełną uczelnię akademicką. Podobnie jak w Krakowie, także i w Wilnie powstały nowe pracownie, ogród botaniczny i obserwatorium astronomiczne. Wprowadzono język polski jako wykładowy. Przy zreformowanych uczelniach otwarto seminaria nauczycielskie, do których przyjmowano kandydatów po odpowiedniej selekcji – ze względu na stan zdrowia, wiedzę, obyczaje i dykcję.