NAUKI MATEMATYCZNO-PRZYRODNICZE W OŚWIECENIU

Rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych w Polsce przebiegał w ścisłym związku z postępem tych dziedzin wiedzy na Zachodzie i miał w zasadzie charakter odtwórczy, adaptacyjny. W wielu przypadkach chodziło o praktyczne spożytkowanie najnowszych odkryć dla własnych potrzeb. Praktycyzm i utylitaryzm były głównymi czynnikami warunkującymi rozwój tych dyscyplin, do których po upływie czasu doszedł jeszcze dydaktyzm. Dążenie bowiem do wykształcenia własnej kadry naukowej, mogącej popularyzować wiedzę i prowadzić własne badania, były niezwykle istotne i przyniosły pod koniec epoki oczekiwane rezultaty. Nauka polska odnotowała wtedy kilka osiągnięć na skalę europejską, a nawet światową. W matematyce i astronomii niewątpliwie największe osiągnięcia miał Jan Śniadecki (1756-1830). Absolwent Akademii Krakowskiej, uzupełniał wykształcenie w słynnych centrach nauki europejskiej. Związany z ośrodkami naukowymi Krakowa i Wilna położył także wielkie zasługi w reformowaniu szkolnictwa wyższego i średniego. W dziedzinie matematyki interesował się m.in. rachunkiem różniczkowym, publikując z tego zakresu kilka rozpraw zawierających jego własne pomysły, które wprawdzie nie przyjęły się w nauce, ale zwróciły na niego uwagę europejskich uczonych i uczyniły z niego postać chętnie widzianą na wielu uniwersytetach. Większe osiągnięcia zanotował w dziedzinie teorii rachunku prawdopodobieństwa publikując pracę O rachunku losów (1817), w której przedstawił możliwości i perspektywy tej specjalizacji matematycznej. Był też Śniadecki uznanym autorem podręczników z dziedziny matematyki. Na europejskim poziomie była już jedna z jego pierwszych prac – Rachunku algebraicznego teoria przystosowana do linii krzywych (1783). Zajmował się także historią i rolą matematyki w rozwoju innych nauk, publikując tu równie udane podręczniki. W okresie wileńskim wydał kolejny podręcznik Trygonometria kulista analitycznie wyłożona (1817, 1820), w którym wykorzystał własną prostą metodę wyprowadzenia wzorów Delambre’a. Przyczynił się także do rozwoju polskiego nazewnictwa matematycznego, publikując pracę O języku narodowym w matematyce (1813). Wybijająca się postacią w polskiej matematyce był także Michał Jan Hube (1737-1807). Z najnowszą wiedzą matematyczna zapoznał się w trakcie studiów w Getyndze. Karierę naukową rozpoczął publikując tam rozprawę na temat rachunku różniczkowego, która dała mu pozycję w świecie nauki. Nie skorzystał z osobistego zaproszenia do Petersburga i powrócił do rodzinnego Torunia, skąd przeniósł się na stanowisko dyrektora nauk do Szkoły Rycerskiej. Wiedzę matematyczną wykorzystał w pracach z innych dziedzin, takich jak architektura i inżynieria. Otrzymał nawet w młodości nagrodę za pracę konkursową dotyczącą budowy i umacniania grobli, którą przyznał mu Józef Aleksander Jabłonowski (1765). Publikacje z zakresu matematyki stanowiły znaczną część literatury naukowej polskiego oświecenia. Były to jednak w dużej mierze prace o charakterze podręcznikowym, z przeznaczeniem do szkół średnich. Wśród ich autorów wymienić należy Józefa Węglańskiego, Ignacego Bazylego Bystrzyckiego, Petrycego Skaradkiewicza i Ignacego Zaborowskiego. Generalnie matematyka polska tego okresu poszła głównie drogą odtwórczą, starając się zaadaptować głównie do potrzeb dydaktycznych osiągnięcia nauki zachodniej. Nieco inaczej wyglądał rozwój polskiej astronomii. Po zaakceptowaniu najnowszych osiągnięć, dyscyplina ta poszła drogą samodzielnego rozwoju odnotowując kilka ważnych osiągnięć, dostrzeżonych w Europie. Astronomia stała się w Polsce dyscypliną popularną, stąd też poza ośrodkami akademickimi w Krakowie i Wilnie, powstało jeszcze kilka pomniejszych obserwatoriów w dobrach magnackich. Także one wniosły wkład w rozwój tej dyscypliny. Jednym z głównych zadań astronomii w początkach oświecenia była popularyzacja teorii Kopernika. Na szerszą skalę zapoczątkował ją Stanisław Konarski poprzez wprowadzenie systemu heliocentrycznego do szkolnictwa pijarskiego. Wkrótce w jego ślady poszli także jezuici, ale potrzeba było czasu i szeregu publikacji, aby dokonać zasadniczego przełomu. Polską astronomię rozsławił Marcin Poczobutt-Odlanicki (1728-1808). Po zwiedzeniu najsłynniejszych obserwatoriów w Europie powrócił do Wilna, gdzie z polecenia Komisji Edukacji Narodowej rozpoczął reformę Akademii, tworząc przy niej nowoczesne obserwatorium. Od 1773 r. przez 34 lata prowadził systematyczne obserwacje zapisując ich wyni ki (ogółem 34 tomy), które tylko częściowo były publikowane. Znalazło się tam wiele szczegółów uzupełniających ówczesną wiedzę astronomiczną, a niektóre odkrycia zostały spożytkowane do dalszych obserwacji. W dowód uznania przyznano mu członkostwo Royal Society w Londynie, Akademii Paryskiej i tytuł królewskiego astronoma. Następcą Poczobutta w Wilnie został wspomniany wyżej Jan Śniadecki. Astronomia matematyczna i mechanika nieba były jego pasją badawczą. Prowadził systematyczne obserwacje astronomiczne najpierw w Krakowie, później w Wilnie, a ich wyniki przesyłał do Petersburga, Paryża i Berlina. W trakcie dwuletnich obserwacji zdołał wyznaczyć szerokość geograficzną Krakowa z zadzi wiająca dokładnością jak na owe czasy. Wiele wyników jego obserwacji niestety nie zostało należycie opracowanych i spożytkowanych. Przyczynił się także do spopularyzowania teorii Kopernika, poświęcając mu kilka rozpraw. Miał też spory udział w organizacji i wyposażeniu obserwatoriów astronomicznych w Krakowie i Wilnie. Z grona jego uczniów wywodzi się wielu późniejszy uczonych, m.in. Feliks Radwański, Jan Kanty Krusiński, Józef Czech.