Pieśń gminna - geneza

Od początku XVII stulecia ogromnym wzięciem cieszyły się anonimowe zbiory „pieśni”, „tańców” i „padwanów”, czyli lirycznych gatunków służących rozrywce. Dominowała w nich tematyka miłosna wyzyskująca z jednej strony tradycję ludowej pieśni erotycznej, z drugiej zaś włoskie wzory villanelli, czyli erotyku nawiązującego do konwencji sielanki bądź burleski. Warto nadmienić, że zachowało się do dziś niewiele egzemplarzy tych popularnych zbiorów. Ciekawe, że brak na nich zarówno nazwisk autorów, jak i wydawców czy określenia miejsca i czasu druku. Pamiętajmy, że dzieła te wyrażały i propagowały „światowe rozkosze”, co już musiało zaostrzyć czujność „urzędu duchownego”, czyli cenzury. Odkrycie kilkunastu drukowanych egzemplarzy tego rodzaju śpiewników zawdzięczamy Karolowi Badeckiemu. Ważniejsze spośród nich to: Dama dla uciechy młodzieńcom i pannom, w której się zamykają pieśni, tańce i padwany rozmaite (pocz. XVII w.), Kiermasz wieśniacki abo rozgwara Kmosia z Bartoszem na Zawiślu (ok. 1614), Prażonka abo Nawara, dla zabawy uczciwej drużynie (1615), Nowe pieśni dworskie (ok. 1617), Dzwonek serdeczny, do którego się co żywo na głos zbiega, tak młodzieńcy jako i panny (1620), Pieśni, tańce i padwany kwoli zabawom uczciwym szlachetnej młodzi (2. poł. XVII w.). We wszystkich tych zbiorach lansuje się model miłości pojmowanej jako dar natury i prawo młodości. Nie da się jednoznacznie wskazać grupy społecznej, do której śpiewniki były adresowane. Wynika to nie tylko z tematyki, lecz również z przemieszania stylów poetyckich i konwencji gatunkowych. Utwory wiele czerpią z tradycji wiejskiej przyśpiewki, karczemnej meliki oraz prozaicznej leksyki, a także francuskich kurantów, włoskich wilanesek czy Sobótki Jana Kochanowskiego. Sprawą istotną okazuje się przenikanie z kolei utworów ze śpiewników „oficjalnych” (ponadstanowych) do folkloru ludowego. Poza stylizacjami na polskie pieśni ludowe powstają też próbki ballad czy dum pisanych w języku polsko-ruskim, jak np. sławna Kulina (incipit: Oj, kozaczeńku, peneż mój). Zbiory pieśni, tańców i padwanów wykorzystywano szczególnie w okresie karnawału – jak wówczas mówiono, mięsopustu – kiedy należało się cieszyć, żartować i bawić, odkładając na bok oficjalną ceremonialność i konwenanse. Po okresie barokowego zafascynowania ludowym autentykiem dopiero romantyzm docenił znaczenie „pieśni gminnej”, programowo nawiązując do jej gatunkowych i tematycznych konwencji.