SZKOLNICTWO W POLSCE W OŚWIECENIU

Rozwój nauki polskiej w okresie oświecenia przebiegał tempie rewolucyjnym. Przewrót umysłowy i naukowy dokonał się w krótszym okresie niż w krajach zachodnich. Polska doganiała bowiem kraje rozwinięte z pominięciem drogi, jaką one podążały – mogła korzystać z gotowych już rozwiązań i czerpać z najnowszych osiągnięć myśli naukowej i społecznej. Z tego też powodu za jeden z głównych czynników kształtujących naukę polską tego okresu uznaje się wpływy obce, czasami nie doceniając czynników wewnętrznych. Tymczasem bez przemian wewnętrznych o charakterze organizacyjnym, technicznym, dydaktycznym, popularyzatorskim, bez mecenasowskiego zaangażowania wybitnych jednostek ów rewolucyjny postęp byłby niemożliwy. Postulaty szerokich reform społeczno-politycznych, dążenia do wzmocnienia obronności kraju, zaczątki sytemu kapitalistycznego, zmiany w rolnictwie – wszystko to stawiało przed nauką nowe, pilne w realizacji wyzwania. Charakterystyczną więc cechą polskiej nauki był jej utylitaryzm, nastawienie na kwestie praktyczne. Krajowe ośrodki naukowe bardzo szybko mogły się poszczycić własnymi osiągnięciami, korespondującymi z dokonaniami nauki zachodniej. Jednak punkt wyjścia badań naukowych w większości przypadków stanowiła wiedza zaczerpnięta z Zachodu.W okresie oświecenia geografia kontaktów naukowych Polaków z europejskimi ośrodkami nauki niewiele się zmieniła. W początkowym okresie kontakty te zawężały się do Saksonii, ale niebawem prym zaczęła wieść Francja, w mniejszym stopniu Włochy, kraje niemieckie, Anglia i Austria. W większo ści były to peregrynacje młodzieży, które bardzo często niewiele miały wspólnego z nauką, a raczej powodowane były chęcią poznania świata i jego rozrywek. W połowie XVIII w. zmienia się jednak jakość tych kontaktów i zaczynają przeważać wyjazdy naukowe, związane ze zdobywaniem wiedzy i poznawaniem najnowszych osiągnięć naukowych. Podróżują już nie tylko synowie magnatów, ale także uboższa, a zdolna młodzież. W trakcie pobytów zagranicznych rodzą się osobiste przyjaźnie Polaków z wybitnymi uczonymi i myślicielami, których często zapraszano później do Polski. Kontakty ze światem nauki zachodniej mają nie tylko personalny charakter, ale także instytucjonalny. Uczestniczą w nich szkoły (i to nie tylko wyższe), a także różne organizacje o charakterze naukowym. Ważnym elementem tych kontaktów był szeroki napływ obcej literatury naukowej do Polski. Pojawiają się dzieła oryginalne, które często są tu tłumaczone i komentowane. Wzorem państw zachodnich zaczyna się także organizować polska nauka. Już w 1767 r. powstało Warszawskie Towarzystwo Fizyko-Chemiczne, stawiające sobie za cel prowadzenie badań naukowych, które przyczyniłyby się do rozwoju przemysłu i rolnictwa. Nie udało się natomiast stworzyć podobnego towarzystwa fizycznego. Ważną rolę w organizowaniu się środowiska naukowego odegrał dwór królewski. W środowisku uczestników „obiadów czwartkowych” powstało Towarzystwo Ludzi Dobro Publiczne i Nauki Kochających (1771) o nastawieniu historyczno-literackim. W kręgu króla zrodziła się także myśl założenia akademii nauk i Uniwersytetu Poniatowskiego, której propagatorem był J.A. Załuski. Te i inne projekty nie doczekały się jednak realizacji. Dopiero w 1800 r. powstało Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a w 1816 – Towarzystwo Naukowe z Uniwersytetem Krakowskim Połączone. Obie instytucje wyrosły na gruncie polskiego oświecenia, skupiając ludzi tej epoki i realizując wtedy wypracowane założenia rozwoju nauki.