SZTUKA UŻYTKOWA W KLASYCYŹME

Począwszy od epoki klasycyzmu, pojęcie „rzemiosło artystyczne” należy zastąpić bardziej nowoczesnym określeniem – „sztuka użytkowa”. W tych czasach obok warsztatów rzemieślniczych i manufaktur pojawiają się już fabryki. Artystyczne przedmioty użytkowe wytwarzane są nie tylko jako unikatowe rękodzieła, ale coraz częściej produkowane są masowo. Artysta projektant tworzy już nie pojedyncze dzieło sztuki użytkowej, ale model powielany w seryjnej produkcji. Przy ocenie dzieł rzemiosła artystycznego czy wyrobów seryjnych sztuki użytkowej coraz bardziej zwracano uwagę na użyteczność i wygodę aniżeli na wspaniałość i przepych. Dbano o urodę wytwarzanych przedmiotów, ale jednocześnie miały one ułatwiać i uprzyjemniać życie. Rozwojowi sztuki użytkowej w Polsce w okresie klasycyzmu sprzyjał w 2. połowie XVIII wieku mecenat Stanisława Augusta, później arystokratycznych rodów, rozkwit architektury świeckiej, budowa licznych pałaców i dworów oraz rozwój budownictwa użyteczności publicznej w Warszawie i wielu innych miastach po 1815 r. Na wystrój wnętrz i wyposażenie Zamku Królewskiego w stolicy, Pałacu na Wodzie i innych budowli w zespole Łazienek, licznych nowych lub przebudowywanych rezydencji arystokratycznych i szlacheckich dworów potrzebne były ogromne ilości wykwintnych mebli, sprzętów, przedmiotów dekoracyjnych, ozdobnych materiałów, artystycznych wyrobów porcelanowych, szklanych i metalowych, złotych lub pozłacanych, wykańczanych emalią, laką, egzotycznymi fornirami. Dziedziną, która najbardziej się rozwinęła w tych czasach, było meblarstwo. W poprzednich okresach historycznych urządzano pomieszczenia meblami nie stanowiącymi jakichś jednolitych zestawów. Od czasów Stanisława Augusta za częto urządzać wnętrza, zwłaszcza reprezentacyjne, jednorodnymi stylowo kompletami. Meble wytwarzano nadal w zakładach rzemieślniczych, powstały też liczne manufaktury. W Warszawie działały warsztaty meblarskie pracujące dla króla. Ich wyroby odznaczały się prostą formą i dekoracją w postaciwycinanego i nakładanego ażurowego ornamentu geometrycznego oraz malowaną na płótnie kompozycją kwiatową. Uzupełnienie całości stanowiły okucia o klasycystycznych motywach. Jednym z najważniejszych ośrodków meblarstwa polskiego w tych czasach była Kolbuszowa w Małopolsce. Produkowano tam meble skrzyniowe o prostych formach klasycyzujących – biurka, kredensy, komody, szafy, sekretery, kantorki, rzadziej krzesła i kanapy. Były wykonane przeważnie z drewna sosnowego, okładane fornirami ze szlachetnych gatunków drewna i zdobione bogatymi intarsjami o motywach geometrycznych lub roślinnych, często z herbami i monogramami właścicieli. Sięgano do wzorów meblarstwa zachodnioeuropejskiego, lecz przystosowywano je do tradycji rodzimych. Charakterystyczne dla wytwarzanych w Polsce komód, biurek itp. sprzętów było pokrywanie dużych płaszczyzn woskowanym płótnem, na którym malowano symetrycznie kompozycje kwiatowe. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, a także w czasach Królestwa Kongresowego, dotarła z Francji do Polski moda na meble empirowe, zdobione orłami, łabędziami, wieńcami laurowymi, lirami. W złotnictwie, głównej w poprzednich wiekach gałęzi rzemiosła artystycznego, nastąpił regres. Zmienił się radykalnie asortyment wyrobów: zmniejszyła się znacznie produkcja dominujących dotąd dzieł sakralnych na rzecz świeckich. Coraz częściej złotnicze wyroby artystyczne zamiast ze szlachetnych kruszców wykonywano z innych metali, powlekając je tylko warstewką złota lub srebra. Rozwinęły się nowe techniki wytwarzania artystycznych przedmiotów metalowych. W drugiej połowie XVIII wieku rozkwitła produkcja z brązu złoconego, z którego wykonywano przede wszystkim elementy oświetleniowe: kinkiety, żyrandole, kandelabry oraz ozdobne okucia do mebli. Tą techniką wykonano piękne kandelabry stanowiące wyposażenie Sali Wielkiej (dzieło Francuza Phillippe Caffieri młodszego) i Sali Tronowej (projektu Victora Louisa) Zamku Królewskiego. W 1824 r. przybyły z Francji Józef Fraget założył w Warszawie fabrykę wyrobów platerowanych. Technika ta polegała na nakładaniu metodą galwaniczną cienkiej warstwy srebra na blachę miedzianą lub mosiężną. Z takiego surowca formowano następnie naczynia stołowe, serwisy do kawy czy herbaty, tace, półmiski, sztućce, koszyczki na ciasta i owoce, samowary, wazy na kwiaty, żyrandole, kandelabry, lichtarze, toalety, miednice, dzbanki i wiele innych przedmiotów. Wyroby Frageta zyskały w Polsce ogromną popularność. Były efektowne i znacznie tańsze od przedmiotów wykonanych ze srebra czy złota. Nazywano je „frażetami”. Złotnictwo tych czasów reprezentują wyroby biżuteryjne oraz dzieła złotników żydowskich, którzy przedtem nie byli dopuszczani do cechów, a w czasach oświecenia zaczęli swobodnie działać. Tworzyli oni przedmioty obrzędowe świadczące o doskonałej znajomości techniki, zdobione misternie splecionym ażurowym filigranem, np. lampki chanukowe, balsaminki, a także biżuterię. Bujne życie towarzyskie, zamiłowanie do uczt, bali, przyjęć sprawiało, że wzrosło znacznie zapotrzebowanie na naczynia dekoracyjne i zastawy stołowe. Od 1770 r. pod bezpośrednim protektoratem Stanisława Augusta działała Królewska Fabryka Fajansów. Mieściła się w budynku stojącym w miejscu dzisiejszego Belwederu. Fajanse belwederskie wzorowane były na ceramice Dalekiego Wschodu. Popularnością cieszyły się produkowane tam garnitury dekoracyjne złożone z trzech wazonów, o bogatej, żywymi barwami malowanej dekoracji kwiatowej, o wzorach chińskich, rzadziej japońskich. Takie garnitury trzech wazonów, ustawiane na kominkach lub konsolach, stanowiły charakterystyczny element wyposażenia polskiego wnętrza klasycystycznego. W Warszawie, w latach 1779-1800 wytwarzała też fajansowe wazony i inne naczynia manufaktura Karola Wolfa na Bielinie. Jej wyroby również były wzorowane na ceramice chińskiej. Często posiadały złoconą dekorację kwiatową na jasnobrązowym tle. Porcelana wynaleziona w dobie późnego baroku w Niemczech, pomimo starań, aby zachować tajemnicę jej produkcji w Miśni, w ciągu kilku dziesię cioleci rozprzestrzeniła się we wszystkich krajach Europy. Pierwszą w Polsce manufakturę porcelany założył pod koniec XVIII wieku Józef Czartoryski w Korcu. Po 1800 r. unowocześnili ją sprowadzeni z Francji specjaliści, bracia de Mezer. Jeden z nich utworzył następnie, na zlecenie Adama Walewskiego, wytwórnię porcelany i fajansu w Baranówce. Drugi z braci założył fabrykę fajansu, potem także porcelany w Tomaszowie Lubelskim. W 1809 r. Jacek Małachowski uruchomił manufakturę fajansu delikatnego w Ćmielowie. Później zaczęto produkować tam wyroby porcelanowe, cieszące się do dziś znakomitą sławą. Pośród pierwszych fajansów ćmielowskich przeważały koszyczki ażurowe oraz kremowe wazy, wazony i doniczki zdobione reliefem na wzór klasycystycznej ceramiki angielskiej. Rodzime wyroby porcelanowe początkowo były wzorowane na miśnieńskich. Potem zaczęły pojawiać się motywy klasycyzujące: złote obrzeża lub opaski, wykwintne drobne kompozycje kwiatowe z róż, bratków, bławatków, niezapominajek. Z czasem modne się stały, zwłaszcza na filiżankach, miniaturowe widoki krajobrazu, architektury antycznej lub rodzimej, ruin zamków. Tak zdobione były zwłaszcza naczynia i filiżanki z Baranówki. Wykorzystywano do tego celu wydawnictwa graficzne, przeważnie albumy z widokami architektury polskiej Zygmunta Vogla i z widokami Rzymu Dominika Prontiego. Na wyrobach porcelanowych pojawiały się też wizerunki Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego i Napoleona.***Od schyłku XVIII wieku, w wyniku rozbiorów Polski, narodowa kultura i sztuka rozwijały się przez 120 lat w politycznych ramach Rosji, Austrii i Prus. Wyjątek stanowi piętnastoletnia autonomia okrojonego przez kongres wiedeński Królestwa Polskiego. Kiedy artyści w innych krajach, zwłaszcza we Francji, walczyli o wolność sztuki, polscy artyści sztuką walczyli o wolność i tworzyli ją „ku pokrzepieniu serc”.