Unia brzeska

Najpoważniejsza po unii florenckiej (1438-39) próba odbudowania jedności chrześcijaństwa. Warunki pod jej przygotowanie stworzono już za pontyfikatu papieża Grzegorza XIII (1572-85). Inicjatywę podjęli biskupi prawosławni z ziem Rzeczypospolitej, zmierzający do odnowy kościelnej, zahamowania procesu przechodzenia wiernych na katolicyzm, uniezależnienia się od patriarchatu w Konstantynopolu, a po utworzeniu w r. 1589 patriarchatu w Moskwie – także od jego jurysdykcji i wpływów politycznych. Zbiegła się ona z planami wyrażanymi przez Stolicę Apostolską, hierarchię kościelną w Polsce, a także prominentnych przedstawicieli zakonu jezuitów. Gorącym jej orędownikiem był ksiądz Piotr Skarga, autor dzieła O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem (1577), a także kolejni nuncjusze papiescy w Polsce oraz – przy finalizowaniu prac – król Zygmunt III. Plany unii miały również swoich przeciwników tzw. dyzunitów, grupujących się wokół wpływowego wojewody kijowskiego, Konstantego Wasyla Ostrogskiego, którzy pozostali przy prawosławiu uznając też władzę patriarchy Konstantynopola. Przyspieszenie prac umożliwił dekret królewski zrównujący hierarchię ruską z łacińską (1592). Wreszcie w grudniu 1594 r. biskupi prawosławni z metropolitą kijowskim, Michałem Rahozą, na zjeździe w Torczynie k. Łucka zobowiązali się działać na rzecz połączenia wyznań, potwierdzając wolę przystąpienia do unii na synodzie brzeskim w czerwcu 1595. Po akceptacji owej deklaracji przez króla (sierpień 1595) i papieża Klemensa VIII (luty 1596), unię zatwierdził synod w Brześciu Litewskim obradujący w dniach 6-10 października 1596. Kościół unicki pozostał przy własnej organizacji, liturgii i kalendarzu juliańskim, uznawał natomiast zwierzchnictwo papieża. Połowiczny sukces unii spowodował podziały religijne na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej.