zwana Mniejszą (?-ok.305)
– dziewica; zachowało się bardzo małych danych na temat jej życia: nie znamy ani daty, ani rodzaju jej śmierci. Mimo to należy ona do najpopularniejszych świętych w Kościele katolickim. Pewne są historyczność jej postaci i autentyczność męczeńskiej śmierci; pewne jest również, że w chwili śmierci była bardzo młoda (ok. 12 lat), a śmierć poniosła w obronie swej wiary i czystości. W świadectwach historycznych znajdujemy też zapis na temat daty i miejsca tego zdarzenia: „21 stycznia przy drodze Nomentańskiej”. Z tym przekazem harmonizują świadectwa dostarczone przez archeologię, gdyż na wspominanym miejscu znajdował się kiedyś stadion Domicjana, gdzie męczono chrześcijan. W późniejszych czasach zbudowano tu kościół ku czci św. A. (S. Agnese in Agone), cesarz Konstantyn Wielki zaś wystawił w IV wieku bazylikę na miejscu, gdzie znajdować się miał grób świętej. Z tego okresu pochodzą pierwsze wizerunki A. znajdujące się w rzymskich katakumbach św. Pamfila i Commodilli. A. przedstawiona jest na nich w postawie modlitewnej. W czasach późniejszych powstało wiele dzieł sztuki sławiących cześć świętej. Trzeba tu wymienić średniowieczne mozaiki w bazylice nad jej grobem, płótna van Eycków czy choćby rzeźby Biosco. W polskiej sztuce A. występowała głównie w średniowieczu. Pierwsze znane przedstawienia wraz ze św. ➞ Katarzyną z Sieny, pochodzące z 2. poł. XIII w., znajdują się w najstarszych zachowanych fragmentach obrazu sztalugowego (Kuria Metropolitalna w Krakowie). A. przedstawiana jest zwykle z licznymi atrybutami, np. symbolizującymi niewinność gołąbkami i barankami (jej imię pochodzi zapewne od łac. agnus = baranek). 21 stycznia, w dzień liturgicznego wspomnienia A., w bazylice jej imienia w Rzymie, święci się dwa baranki, które następnie składa się w darze papieżowi. Wełna tych baranków służy potem do tkania paliuszy dla nowo mianowanych metropolitów. Kult św. A. popularny był także w dawnych czasach w Polsce. Do dziś przetrwały liczne ludowe przysłowia, jak choćby: „Agnieszka łaskawa – wkrótce w polu zabawa”, „św. Agnieszka puszcza skowronka z mieszka”.5 Madonna z Dzieciątkiem, św. Martyną i św. Agnieszką, El Greco, 1597-99