(III/IV w.)
– wdowa i męczennica. Badacze są podzieleni, czy mamy do czynienia z jedną świętą męczennicą o imieniu Z., czy raczej należy mówić o istnieniu dwóch świętych. Obydwie miały żyć w Rzymie i zginąć śmiercią męczeńską. Jednej z nich przypisuje się posiadanie trzech córek. Według tradycji była wdową mieszkającą w Rzymie; jej córki miały imiona: Fides, Spes i Caritas (Wiara, Nadzieja i Miłość). Kiedy Z. jako chrześcijanka, wezwana przez namiestnika Antiocha, odmówiła złożenia ofiary z kadzidła na ołtarzu bogini Diany, kilkunastoletnie córki na jej oczach zostały poddane torturom. Dzielna matka się jednak nie załamała; przeciwnie, zachęcała córki, by wytrwały w wierze. Wspólnie z nimi została umęczona, choć niektóre źródła wspominają, że Z. zmarła w kilka dni po śmierci córek. Męczennice pochowane zostały na cmentarzu Pankracego lub też według innych źródeł – przy Via Appia. Informacje na temat świętej nie są zbyt pewne, gdyż jej żywoty, które do nas dotarły, pochodzą dopiero z VII i VIII wieku. Zawierają ponadto sprzeczne ze sobą dane; z drugiej jednak strony ich spisanie w różnych językach (łaciński, grecki, syryjski, ormiański) świadczy o popularności tej postaci w średniowieczu. Jest także wersja, która mówi, że św. Z. pochodziła z Mediolanu, gdzie z córkami poniosła śmierć męczeńską. Papież Paweł I (756-767) miał sprowadzić relikwie do Rzymu, do kościoła św. Sylwestra. Relikwie Z. czczone są też w rzymskim kościele św. Pankracego. W polskiej pobożności ślady jej kultu odnajdujemy m.in. w przysłowiach („Święta Zofija kłosy rozwija”). Dzień wspomnienia świętej przypada bowiem na wiosnę, 15 maja. Należy ona do tzw. zimnych świętych, kiedy to przymrozki mogą wyrządzić jeszcze szkody w uprawach. Natomiast dla niektórych Z. ma tylko za sąsiadów tychże „zimnych świętych” i musi po nich naprawiać wyrządzone szkody. O kulcie Z. informuje nas kalendarz z XV wieku pochodzący z Kamienia Pomorskiego; ciekawe, że imię Z. wymieniają także w tym samym dniu dawne kalendarze protestanckie. Oprócz 15 maja wspomnienie św. Z. umieszczano, choć w nielicznych przypadkach, 1 sierpnia (wraz z córkami), 17 września lub 30 września.96 Św. Zofia z córkami: Wiarą, Nadzieją i Miłością, fragment tryptyku z ok. 1460 r.