Firenze
miasto w środkowych Włoszech, stolica regionu Toskania, nad rzeką Arno, u podnóża Apenin; 397 tys. mieszk. (1992); ważny ośr. handlowy, przem., kulturalny i naukowy; centrum turystyczne o ponadnarodowym znaczeniu; przem. spożywczy, precyzyjno-optyczny, maszynowy, metalowy, farmaceutyczny, włókienniczy, odzieżowy, poligraficzny, szklarski, ceramiczny, rzemiosło artystyczne (m.in. wyrób koronek); port lotniczy o znaczeniu międzynarodowym; uniw. (zał. 1321), szkoły artystyczne, wiele instytucji naukowych, biblioteki; teatr operowy (zał. 1657), konserwatorium (zał. 1849 jako Instituto Musicale), liczne muzea z bezcennymi dziełami sztuki (m.in. sławna Galeria degli Uffizi). Miasto zał. 59 p.n.e. w miejscu dużej osady etruskiej; w cesarstwie rzym. pełniła rolę ważnego ośr. handlu i rzemiosła; w końcu VI w. podbita przez Longobardów, straciła na znaczeniu. W XI w. dzięki położeniu na drodze z Rzymu do Paryża odzyskała dawną rolę, osiągnęła także niezależność jako miasto cesarskie; od XII w. datuje się rozwój sukiennictwa (w XIV w. powstały tu duże manufaktury), a później jedwabnictwa; w XIII w. powstały pierwsze domy bankowe (od 1252 F. biła własną monetę: floren). Władza w mieście miała początkowo charakter konsulatu, potem sprawowała ją rada podestów; 1282 powstała rada priorów - 6 najbogatszych cechów (signorii); 1378 wybuchło powstanie, spowodowane konfliktem między bogatymi cechami (popolo grasso) a pozbawioną praw resztą ludności (popolo minuto); po jego stłumieniu ukształtowały się rządy oligarchiczne; od 1434 sprawowali je Medyceusze, obaleni 1494 przez ludowe powstanie; władzę przejął G. Savonarola. W XV w. F. była kolebką odrodzenia, owocującego nie tylko wspaniałymi dziełami architektonicznymi i plastycznymi, ale także świadectwami myśli i geniuszu ludzkiego: literaturą i filozofią. 1512 Medyceusze powrócili do rządów; 1532 przyjęli tytuł książąt F., 1569 - wielkich książąt Toskanii; 1737 po wygaśnięciu linii Medyceuszy F. wraz z całą Toskanią znalazła się pod władzą bocznej linii Habsburgów; 1801-08 stol. Królestwa Etrurii; od 1860 w składzie Królestwa Sardynii; 1865-71 stol. zjednoczonych Włoch. 1966 F. nawiedziła wielka powódź, powodując zniszczenia zabytków arch. i dzieł sztuki. Jeden z najcenniejszych i najpiękniejszych na świecie zespołów zabytkowych: liczne fragmenty dwóch obwodów murów miejskich (1172 i 1284-1330); mosty: Ponte Vecchio (X w., przebudowany XIV w.), Ponte alla Carraia (XIII w.) i Ponte Santa Trinit (XIII w.) na rz. Arno; z okresu romańskiego pochodzą baptysterium San Giovanni (XI w.), kościół San Miniato al Monte (XII w.), katedra Santa Maria del Fiore (XIII-XV w.) z kampanillą, Palazzo Vecchio (Palazzo della Signoria, 1298-1310, przebudowany w XV i XVI w.), Loggia della Signoria (2. poł. XIV w.), Palazzo Bargello (XII w., rozbudowa XIV w.), kościoły Santa Croce, Santa Maria Novella. Renesans reprezentują: kaplica Pazzich przy kośc. Santa Croce, Szpital Niewiniątek (Ospedale degli Innocenti), kośc.: San Spirito, Santa Maria degli Angeli, Santa Annunziata (przebudowany w XV w. z romańskiego); pałace: Medici-Riccardi (XV w.), Strozzi, Rucellai i Pitti, stara oraz nowa zakrystia przy kośc. San Lorenzo, Palazzo degli Uffizi (XVI w., G. Vasari, ob. Galeria Sztuki), Palazzo Bartolini-Salimbeni (pocz. XVI w.), Fortezza Bassa - kompleks budowli obronnych: budowle barokowe: pałace Corsini i Marucelli-Fenzi, kośc. San Firenze i San Gaetano; budowle w stylu neoklasycystycznym.
ZUCCARO, UFFIZI, FERRARA, MEDICI, UCCELLO, MODIGLIANI, ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW OŚWIATY, NAUKI i KULTURY, TOSKANIA, SIENA, GONFALONIER