dynastia niemiecka, pochodząca prawdopodobnie z Alzacji; bierze swą nazwę od zamku Habsburg w szwajc. kantonie Argowia. Zamek ten zbudował ok.1000 biskup Werner ze Strasburga; brat jego Radbot (zmarł ok.1045) uważany jest za założyciela rodu. Pierwszym przedstawicielem rodu noszącym tytuł hrabiego von H. był Otton II (zmarł 1111). W XII-XIV w. Habsburgowie powiększyli swe posiadłości w Górnej Saksonii oraz w Szwajcarii. Znaczenie rodu wzrosło dzięki Rudolfowi I (1273-91), który wybrany 1273 na króla niem. stoczył walkę z królem czeskim Przemysławem Ottokarem II i 1278 pokonał go w bitwie pod Suchymi Krutami; to zwycięstwo i umiejętna polityka dynastyczna sprawiły, że jego synowie, Albert i Rudolf, otrzymali w lenno Austrię i Styrię, które były odtąd najważniejszymi dziedzicznymi posiadłościami H. Następnie H. podjęli działania mające doprowadzić do podporządkowania im płd.-wsch. rejonów Rzeszy. 1298 Albert zdobył koronę niemiecką. Nie powiodły się natomiast próby podporządkowania rodowi terenów Szwajcarii; H. ponieśli klęski w bitwach pod Morgarten (1315), Sempach (1386) i Näfels (1388), co ostatecznie zmusiło ich do uznania niezależności Federacji Szwajcarii (1394). Niepowodzenia w Szwajcarii zrekompensowali jednak innymi zwycięstwami. 1335 zawładnęli Karyntią i Krainą, 1363 Tyrolem. Od 1438 do 1806 (z przerwą 1742-45) zasiadali na elekcyjnym tronie niemieckim. 1379 wyodrębniły się 2 linie rodu H.: austriacka i styryjska. Przedstawiciel pierwszej Albert (zmarł 1439), jako zięć i dziedzic ces. Zygmunta Luksemburskiego, otrzymał koronę Czech i Węgier (1437-39), a w 1438 został królem Niemiec jako Albert II. Ta część linii H. wymarła 1457. Z linii styryjskiej pochodził Fryderyk III i jego syn Maksymilian I (zmarł 1519), który od 1486 był królem Niemiec, od 1508 cesarzem; poślubił córkę księcia Burgundii Karola Zuchwałego, Marię, dziedziczkę Niderlandów, Alzacji, Lotaryngii, Franche-Comte. Było to przyczyną konfliktu zbrojnego z Walezjuszami, władcami Francji, którzy pretendowali również do spadku burgundzkiego; stało się to zarzewiem wojen w XVI i XVII w. Syn Maksymiliana I, Filip Piękny, ożenił się 1496 z infantką Joanną, dziedziczką królestw Aragonii i Kastylii oraz zamorskich posiadłości hiszp. Najstarszy syn tej pary Karol (zmarł 1558) otrzymał w 1506 dziedziczne kraje H. 1516 jako Karol V przyjął koronę hiszp., a w 1519 został ces. rzymskim. 1556, po abdykacji Karola, państwo podzielono na dwie części: austriackie kraje dziedziczne przypadły jego bratu Ferdynandowi I, wybranemu równocześnie na cesarza, natomiast Hiszpanię i jej imperium zamorskie, Mediolan, Neapol, Sycylię, Sardynię oraz Burgundię i Niderlandy otrzymał syn Karola, Filip II; zasiadł on także na tronie portugalskim, który H. utrzymali do 1668. W Hiszpanii H. panowali do śmierci Karola II w 1700. Po nich korona hiszp. przypadła Burbonom, a Niderlandy Płd., Mediolan, Sycylia i Neapol - linii austriackiej H. Hiszpańscy H. zaangażowali się w reformy katolickie; ich panowanie odznaczało się wielkim rozkwitem gospodarczym i kulturalnym, wzrostem potęgi państwa (tzw. złoty wiek Hiszpanii). Upadek zaczyna się w XVII w.: utrata Niderlandów i przegrana wojna z Francją (co pozwoliło Burbonom na zdobycie sukcesji tronu hiszp.). Dążenie Czechów do uwolnienia się spod panowania H. zakończyło się ich klęską w bitwie pod Białą Górą (1620) i prawie 3-wiekowym podporządkowaniem kraju Austrii. Próby zjednoczenia Niemiec wokół tronu cesarskiego nie powiodły się, wskutek klęski, jaką H. ponieśli w wojnie 30-letniej. Cesarze Ferdynand III (1637-1657) i Leopold I (1658-1705) wzmacniali potęgę panowania H. i kierowali ekspansję na wsch. i płd.-wsch. Tu natrafili na potęgę turecką (1529 - pierwsze oblężenie Wiednia). W XVI i XVII w., korzystając z pomocy papiestwa oraz wielu państw, m.in. Polski (traktat z 31 III 1683 i odsiecz wiedeńska), skutecznie przeciwstawili się potędze tureckiej. Po traktacie karłowickim (1699) kończącym wojnę Ligi Świętej z Turcją H. zawładnęli Węgrami i księstwem siedmiogrodzkim. Cesarz Karol VI (zmarł 1740), który nie miał męskiego potomka, wydał 1713 tzw. sankcję pragmatyczną ustalającą niepodzielność posiadłości H. i prawo dziedziczenia także w linii żeńskiej. Po śmierci Karola wybuchła jednak wojna sukcesyjna, po której na kilka lat cesarzem został Karol VII Wittelsbach (1742-1745), ostatecznie jednak dziedzictwo H. przejęła najstarsza córka Karola VI, Maria Teresa (zmarła 1780) i jej mąż Franciszek Stefan, książę lotaryński. Byli oni założycielami dynastii habsbursko-lotaryńskiej. H. byli spokrewnieni z licznymi dworami europejskimi, m.in. z polskim (z księżniczkami H. byli ożenieni królowie polscy: Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt August, Zygmunt III Waza, Władysław IV, Michał Korybut Wiśniowiecki i August III).
MAŁA ENTENTA, HOLANDIA, KAZIMIERZ III WIELKI, LEŚNICA, KAROL VI, FERDYNAND I, PICCOLOMINI, FERDYNAND II, KAROL VII, JAN CHRYSTIAN
- Habsburg, panowanie ostatniego...
- Habsburgowie, dynastia niem. obejmująca...
- HABSBURG, Karol Olbracht, arcyksiążę...