WARUNKI NATURALNE. Przeważającą część pow. A. zajmuje płaskowyż Bije (z najw. szczytem Moko, 2620 m), na płn. graniczący z płaskowyżami Luanda i Lunda, które opadają łagodnie ku wschodowi, zaś na zach. urywają się stromą krawędzią (wys. 800 m) ku nadbrzeżnej nizinie (szer. do 100 km). Klimat podrównikowy, na płn. wilgotny, w środku kraju i na płd. suchy; średnia temp. stycznia (najgorętszy) od 17°C na płd. do 28°C na płn.; lipca (najchłodniejszy) odpowiednio 16 do 22°C; opady zróżnicowane, najniższe na płd. wybrzeżu 100–200 mm, najwyższe we wsch. części kraju – do 1450 mm; gęsta sieć rzek, najw. Kuanza, Kubango, Kunene oraz dopływy Konga: Kasai i Kuango; większość pow. A. pokrywają sawanny; widne lasy liściaste, na płn.-zach. i w Kabindzie wilgotne tropikalne; wzdłuż płd. wybrzeża roślinność pustynna i półpustynna; świat zwierzęcy mocno przetrzebiony, ale spotkać można słonie, hipopotamy, nosorożce, żyrafy, zebry, czarne antylopy, lwy, gepardy, lamparty; liczne parki nar., najw. Quicama, Bikuar, Mupa, Cameia.
LUDNOŚĆ. Ludność należy gł. do grupy językowej bantu; 37% ludności A. stanowią ludy Owimbundu, Mbundu – 22%, Kongo – 13%, Luimbe-Nganguela – 5%, Nyaneka-Humbe 5%; ok. 150 tys. białych (gł. pochodzenia portug.) i Mulatów; 7 tys. Buszmenów i Hotentotów; ok. 2 mln mieszk. opuściło A. po wybuchu wojny domowej (1975), w tym 350 tys. Portugalczyków; wyznania: 70% katolicy, 20% protestanci, 10% wyznawcy religii pierwotnych; bardzo rzadkie zaludnienie (11 osób/km2); miasta zamieszkuje 28% ludności; najw. mieszk. na wybrzeżu i wyż. Bije, reszta kraju nieomal bezludna; przyrost naturalny 27‰ (45% obywateli w wieku poniżej 15 lat); przeciętna dł. życia: mężczyźni – 44 lata, kobiety – 48 lat; 58% analfabetów.
USTRÓJ. Republika od 1975, konstytucja nowelizowana 1992 i 1996; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Nar.), 223 czł., kadencja 4-letnia; głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany na 5 lat w wyborach powszechnych (od 1979 José Eduardo Dos Santos); system rządów wielopartyjny, gł. znaczenie mają rządząca od 1975 postkomunistyczna MPLA (Ludowy Ruch Wyzwolenia A.) i opozycyjna prawicowa UNITA (Nar. Związek na Rzecz Całkowitej Niepodległości A.); kraj dzieli się na 18 prowincji i 161 okręgów.
GOSPODARKA. Kraj rozwijający się, próbujący odbudować gospodarkę po trwającej 27 lat wojnie domowej; szybki wzrost gospodarczy napędzany jest wydobyciem ropy naftowej (w 2005 osiągnięto milion baryłek dziennie) i pomocą zagraniczną (ważną rolę pełnią Chiny); spore zasoby bogactw naturalnych, w znacznej części nie eksploatowanych (rudy miedzi i żelaza, uran, fosforyty); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (90% wartości eksportu), diamentów, soli; przem. w znacznym stopniu zniszczony, niewielki spoż., włókienniczy, obuwniczy, mat. budowlanych, drzewny; montaż samochodów, rafineria ropy naft. Ludność utrzymuje się z uprawy manioku, kukurydzy, prosa, sorga, batatów, bananów, trzciny cukrowej, palmy oleistej, agawy sizalskiej, drzew cytrusowych, tytoniu, kawy, sizalu, bawełny; hodowla bydła, kóz, trzody chlewnej, owiec (gł. na płd., na płn. plaga muchy tse-tse); na wybrzeżu rybołówstwo (najbogatsze łowiska Afryki Płd., m.in. sardynki, makrele, tuńczyki, krewetki, węgorze, homary); eksploatacja lasów. Słaba sieć komunikacyjna, mimo tranzytowej transafr. linii kolejowej z Lobito przez Zair, Zambię, Zimbabwe do Beiry w Mozambiku; zaledwie 8,5 tys. km dróg kołowych; międzynar. port lotniczy w Luandzie; porty morskie w Luandzie, Kabindzie, Lobito i Namibe.
HISTORIA. Pierwotni mieszkańcy tych stron, Buszmeni i Hotentoci, zostali wyparci ok. VII w. n.e. przez ludy Bantu; ok. XIV w. powstało tu silne państwo Kongo, z którego wyodrębniło się królestwo Ndongo (od imienia jego władcy, Ngola, pochodzi nazwa A.), zaś na wsch. powstało niezależne państwo Matamba; 1482 Portugalczyk Diogo Căo odkrył ujście rz. Kongo, co zapoczątkowało penetrację portug. i handel niewolnikami; 1576 Portugalczycy założyli Luandę, 1592 pierwszą kolonię, która z czasem objęła tereny państw Kongo, Ndongo i Matamba; pod koniec XIX w. wytyczono formalne granice z posiadłościami Belgii, Niemiec i W. Brytanii nadając obszarowi A. nazwę Portug. Afryka Zach.; od 1951 status portug. prowincji zamorskiej, wzrost gosp. – równocześnie narodziny nar. ruchu wyzwoleńczego, powstanie licznych partii polit. (m.in. 1954 UPA, 1956 MPLA, 1962 FNLA); 1961 wybuch powstania w Luandzie, stłumionego 1962; 1966 ONZ uznaje portug. politykę kolonialną za zbrodnię przeciw ludzkości; powstaje partia UNITA, rekrutowana z czł. najliczniejszego plemienia Owimbundu; MPLA (popierana przez ZSRR) rozpoczyna działania partyzanckie przeciw Portugalczykom, pozostałe partie wspierane przez USA koncentrują się na walce politycznej; 1974 upada w Portugalii reżim Salazara, 1975 A. uzyskuje niepodległość, powstaje rząd przejściowy złożony z przedstawicieli najw. partii; w tymże roku wybucha powstanie w dążącej do niepodległości enklawie Kabinda (posiadającej złoża ropy naft.), spory między partiami przeradzają się w wojnę domową; MPLA proklamuje powstanie ludowej republiki z A.A. Neto jako prezydentem, ze stol. w Luandzie; UNITA i FLNA – powstanie Ludowo-Demokratycznej Republiki A. z H. Roberto jako prezydentem, J. Savimbim jako premierem i stol. w Huambo; pomoc wojskowa ZSRR, NRD i Kuby dla MPLA pozwala na opanowanie przezeń niemal całego kraju; 1976 A. przystępuje do ONZ i OJA, rząd MPLA zostaje uznany przez kraje komunistyczne i większość rządów zach.; prezydentem J.E. dos Santos z jedynej legalnej partii MPLA (reelekcje 1985, 1992); UNITA i FNLA oraz separatyści z Kabindy, przy zbrojnym wsparciu RPA, Rodezji i Namibii opanowują płd.-wsch. część A.; 1988 (na mocy porozumienia) RPA i Kuba wycofują swoje wojska, 1990 MPLA ogłasza odejście od ideologii marksistowskiej, 1991 podpisanie porozumienia kończącego formalnie wojnę domową i legalizacja systemu wielopartyjnego; 1992 wybory, zwycięstwo MPLA, kwestionowane przez UNITA; 1998 ponowny wybuch wojny domowej; zrujnowana infrastruktura gospodarcza, ucieczki ludności z miast na wieś bądź za granicę (od 1975 ok. 3 mln osób opuściło swoje domy); 2002 w zasadzce wojsk rządowych zginął przywódca UNITA J. Savimbi; wkrótce potem zostało podpisane między MPLA i UNITA zawieszenie broni i ogłoszono amnestię dla czł. UNITA; zakończona w 2002 27-letnia wojna domowa pochłonęła 1,5 mln ofiar i kolejne 4 mln pozbawiła domu; władze starają się ustabilizować zarówno sytuację polityczną, jak i gospodarczą, przeprowadzono akcje rozbrajania ludności cywilnej i przyjmowania uchodźców zza granicy; I 2003 prezydent Dos Santos mianuje Fernando da Piedade Dias dos Santos (zwany Nando) premierem – urząd ten pozostawał nieobsadzony przez 3 lata; w 2004 wydalono z kraju 300 tys. nielegalnych handlarzy diamentami, starając się odzyskać kontrolę nad ich wydobyciem i obrotem; pierwsze od 1992 wybory parlamentarne wygrał Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) prezydenta Dos Santosa zdobywając 82% głosów (główna partia opozycyjna, a dawniej strona wojny domowej, Unita zdobyła 10%), premierem został Paulo Kassoma.
KONGO, LUNDA, DOS SANTOS José Eduardo, KUNENE, HEREROWIE, MATAMBA, LUANDA, MPLA, KONGO, DEKOLONIZACJA- Angola, (Ludowa Republika Angoli)...
- angol, „język angielski –...
- angiel//anglik//angol, „język angielski –...