WARUNKI NATURALNE. Znaczna część Cz. leży w Masywie Czeskim, otoczonym starymi górami zrębowymi: Szumawami, Lasem Bawarskim, Lasem Czeskim, Rudawami oraz Sudetami; w środk. części Masywu Czeskiego zapadlisko tektoniczne (Kotlina Czeska), na płd. kotliny: Trzebońska i Budziejowicka; we wsch. Cz. - morawsko-śląski pas obniżeń, oddzielający Masyw Czeski od Karpat. Klimat umiarkowany ciepły, średnia temp. stycznia -1° do -3°C, lipca 18-19°C; średnia roczna suma opadów 500-700 mm; gł. rzeki: Łaba, z dopływami: Wełtawą, Ochrzą, Izerą, (graniczna ze Słowacją) oraz Odra z Opawą i Olzą; jezior niewiele, najw. Czarne; liczne zbiorniki retencyjne (jez.: Orlickie, Lipieńskie, Slapskie - wszystkie na Wełtawie); źródła mineralne, w tym cieplicowe (Karlowe Wary, Mariańskie Łaźnie, Podiebrady, Cieplice); 30% pow. zajmują lasy, gł. iglaste, miejscami mieszane; 3 parki nar., najw. Karkonoski w Sudetach (pow. 385 km2).
LUDNOŚĆ. Większość mieszkańców (94,4%) stanowią Czesi, 3,1% Słowaków, nadto Polacy, Niemcy, Węgrzy, Romowie, Ukraińcy; wyznania (wg spisu 2001) - 31,7% katolicy (gwałtowny spadek liczby wiernych w latach 90.), 1,4% protestanci (także spadek - z 5%), 1% husyci, 7,6% inni, 58,3% Czechów deklaruje bezwyznaniowość (wzrost o 18,3%); gęstość zaludnienia 131 osób/km2; miasta zamieszkuje 78% ludności; przyrost naturalny (od 1994) ujemny: -1,1‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 72 lata, kobiety - 79 lat.
USTRÓJ. Republika parlamentarna na podstawie konstytucji z 1993 (modyfikowana 1998); głową państwa prezydent, wybierany przez parlament na 5 lat; władzę ustawodawczą posiada 2-izbowy parlament wybierany w wyborach powszechnych: 200-osobowa Izba Poselska, kadencja 4-letnia i 81-osobowy Senat, wybierany na 6 lat (1/3 składu odnawiana co 2 lata); rząd powołuje prezydent; system władzy wielopartyjny; kraj dzieli się pod względem adm. na 72 okręgi i 3 miasta wydzielone (Brno, Ostrawa, Pilzno).
GOSPODARKA. Wśród byłych państw obozu socjalistycznego Czechy wyróżniały się stosunkowo wysokim poziomem gospodarki; po utworzeniu samodzielnego państwa kontynuowane są reformy zapoczątkowane 1990, jeszcze w ramach Czech i Słowacji, polegające na urynkowieniu gospodarki, prywatyzacji, restrukturyzacji przem. itp.; nie zapobiegło to przejściowemu spadkowi produkcji o ok. 20%; Cz. nie obfitują w surowce mineralne: gł. wydobywa się węgiel brunatny (Zagłębie Północnoczeskie), kamienny (Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie), grafit (IV miejsce w świecie), rudy uranu, cynku, ołowiu, wolframu, złoto, kaolin (jedne z większych złóż na świecie); rozwinięte hutnictwo żelaza i stali, przem. maszynowy, samochodowy (fabryki Škoda-Volkswagen i Tatra, produkcja motocykli Jawa i skuterów), taboru kolejowego, chem., elektrotechn., cementowy, szklarski (m.in. sztuczna biżuteria z kryształu - Jablonec), obuwniczy (Bata), spożywczy - gł. piwowarski (Pilzno, Czeskie Budziejowice, Praga) i cukrowniczy; rosnący procent produkcji wytwarzają przedsiębiorstwa prywatne. Ziemie uprawne zajmują 55% pow. kraju; do końca lat 90. zachowana w zasadzie struktura własności ziemi z okresu komunistycznego (państwowo-spółdzielcza); zatrudnienie w rolnictwie 6%; uprawa pszenicy i jęczmienia, buraków cukrowych, lnu, ziemniaków, roślin pastewnych, chmielu, warzyw i owoców (zwł. jabłoni), a także winnej latorośli; hodowla trzody chlewnej i bydła, ryb i drobiu; najważniejsze tereny uprawne znajdują się na Niz. Połabskiej i w dolinach Morawy oraz Dyi. Rozwinięta sieć linii kolejowych (najw. w Europie; 11,9 km/100 km2), gęsta sieć dróg; żegluga na Łabie i Wełtawie; gł. porty lotnicze w Pradze, Ostrawie i Karlowych Warach; znaczne wpływy do budżetu zapewnia turystyka (ok. 3 mln turystów rocznie).
HISTORIA. Krótki okres samodzielności politycznej obfitował przede wszystkim w wydarzenia związane z urynkowieniem gospodarki; przeprowadzono m.in. tzw. kuponową prywatyzację, postępuje proces prywatyzacji - choć z oporami; 1998 reprezentującego koalicję prawicową V. Klausa zastąpił lider socjaldemokracji M. Zeman; prezydentem kraju od początku V.Havel (reelekcja 1998); od XI 2000 napięcia w stosunkach z Austrią, na tle uruchomiania przez Czechy w pobliżu granicy (w msc. Tiemelin) elektrowni atomowej na ros. licencji oraz wysuniętego 2001 przez współrządzącą w Austrii populistyczną Austr. Partię Wolnościową (J. Haidera) postulatu unieważnienia tzw. dekretów Benesza, na mocy których wysiedlono z b. Czechosłowacji w latach 1946-48 ponad 2,5 mln tzw. Niemców sudeckich; w wyborach parlamentarnych 2002 zwyciężyła Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD); premierem został jej lider Vladimir Špidla, który przyspieszył reformy prorynkowe; 2003 następcą Vaclava Havla w 9. turze wyborów przewagą jednego głosu został Vaclav Klaus; w referendum unijnym wzięło udział 55% uprawnionych, za przystąpieniem do UE było 77,3% głosujących; 1 V 2004 Czechy zostały przyjęte do UE; niepowodzenie reformy finansów spowodowały dymisję Špidli, stanowisko premiera objął 34-letni Stanislav Gross (wicelider CSSD), któremu zarzucono niebawem niejasne interesy finansowe, doprowadzając do jego dymisji, V 2005 premierem został Jirzi Paroubek; istotnym aktem sprawiedliwości dziejowej było w początku tegoż roku przyznanie przez parlament Czech odszkodowań rodzinom ofiar interwencji państw Układu Warszawskiego 1968 w Czechosłowacji (śmierć poniosły 72 osoby, 266 było ciężko rannych); w 2006 parlament, odrzucając weto prezydenckie, zalegalizował związki partnerskie (możliwość dziedziczenia czy reprezentacji w codziennych sytuacjach); VI 2006 wybory parlamentarne kończą się nieznaczną wygraną eurosceptycznej Obywatelskiej Partii Demokratycznej (35,38 % głosów) nad Czeską Partią Socjaldemokratyczną (32,32 %); pierwsza próba utworzenia rządu we IX 2006 kończy się fiaskiem, gdy koalicja ODS, chadeków i Zielonych pod przywództwem lidera Demokratów Mirka Topolanka nie uzyskuje wotum zaufania (przeciw głosowali socjaldemokraci i komuniści łącznie dysponujący połową miejsc w parlamencie); XI 2006 prezydent Klaus po raz drugi powierza Topolankowi misję sformowania rządu; w I 2009 Czechy objęły na pół roku tzw. prezydencję UE (techniczne kierowanie pracami Unii); III 2009 Topolanek zmuszony do dymisji po przegłosowanym przez parlament votum nieufności; na okres przejściowy (do wyborów) premierem nie mający ambicji polit. Jan Fischer (58 lat), szef urzędu statystycznego; wybory 2010 wygrali co prawda socjaldemokraci, ale nie byli w stanie sformować koalicji mającej większość w parlamencie; państwo członek ONZ, OBWE, NATO, OECD, WTO, czł. tzw. Grupy Wyszehradzkiej.
JAN LUKSEMBURSKI, JABŁONKOWSKA PRZEŁĘCZ, HRADCZANY, TRZYNIEC, CIESZYN CZESKI, CZESKI MASYW, CERAMIKI WSTĘGOWEJ KŁUTEJ KULTURA, GEJZA II, NIEMODLIN, DANKOWSKI Wojciech