Österreich
WARUNKI NATURALNE: Kraj górzysty, ok. 75% pow. zajmują rozciągające się równoleżnikowo pasma Alp (obniżające się Pogórzem Styryjskim ku dolinie Dunaju) i leżący na płn. od Dunaju Masyw Czeski; najw. szczyt Grossglockner (3797 m) leży w Taurach Wysokich; liczne kotliny śródgórskie, najw. Klagenfurcka. Klimat umiarkowany, w dolinie Dunaju ciepły, w Kotlinie Wiedeńskiej na Pogórzu Styryjskim z cechami kontynentalnymi, w Alpach górski, silnie uzależniony od wyniesienia n.p.m.; na nizinach średnia temp. stycznia -2°C, lipca 20°C; w górach analogicznie -6° i 16°C, częste inwersje temperatury i wiatry fenowe, zimą obfite opady śniegu; średni roczny opad 650 do 950 mm, w najwyższych partiach Alp do 2000 mm; liczne lodowce, najdłuższy Pasterze (ok. 10 km). Obszar A. niemal w całości leży w dorzeczu Dunaju, który na terenie A. liczy na 350 km dł.; jego najważniejszymi dopływami w A. są: Inn (510 km dł.), Traun, Aniza, Drawa (720 km) z Murą, Raba; najw. jeziora: Bodeńskie (539 km2) – graniczne z Niemcami i Szwajcarią, Nezyderskie, Atter. Lasy zajmują ok. 39% pow. kraju, w górach (do wys. 2000 m) świerkowe z domieszką modrzewia, bukowo-jodłowe i świerkowe, w dolinach i na pogórzu występuje gł. dąb, grab, buk i jesion; fauna typowa dla środk. Europy, m.in. jelenie, sarny, dziki, w górach kozice, koziorożce, świstaki; liczne rezerwaty i parki nar. (najw. Hohe Tauern w Wysokich Taurach).
LUDNOŚĆ. Według spisu z 1991 roku 93,4% ludności to Austriacy, 2,5% obywatele b. Jugosławii, gł. Chorwaci, Serbochorwaci i Słoweńcy, 1,5% Turkowie, 0,7% Niemcy, 0,4% Węgrzy; wyznania – 84% chrześcijanie (w tym katolicy 78%, protestanci 6%), nadto muzułmanie, starokatolicy, żydzi, 9% bezwyznaniowi; niski przyrost naturalny 0,4‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 73 lata, kobiety – 80 lat; średnia gęstość zaludnienia 98 osób/km2; miasta zamieszkuje 59% ludności, najw. gęstość zaludnienia na uprzemysłowionym Pogórzu Styryjskim i w Kotlinie Wiedeńskiej.
USTRÓJ. Parlamentarna republika związkowa (od 1955), na podstawie konstytucji z 1920, wielokrotnie nowelizowanej, w okresie Anschlussu zawieszonej; parlament (Zgromadzenie Związkowe) dwuizbowy: izba niższa – Rada Nar. (Nationalrat), 183 czł., wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych (proporcjonalnych); izba wyższa – Rada Związkowa (Bundesrat), 64 czł., złożona z przedstawicieli sejmów krajowych (Landtagów), powoływanych proporcjonalnie do liczby ludności; głowa państwa – prezydent – powoływany w wyborach powszechnych na 6 lat (głosowanie obowiązkowe), ograniczony w kompetencjach do funkcji reprezentacyjnych; władzę wykonawczą sprawuje powoływany przez prezydenta rząd z kanclerzem na czele, odpowiedzialny przed izbą niższą parlamentu; system rządów wielopartyjny, w parlamencie 4 partie: Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÖ, do 1991 Socjalistyczna), Austriacka Partia Ludowa (ÖVP), Austriacka Partia Wolności (FPÖ), Zielona Alternatywa. W skład Republiki wchodzi 9 krajów związkowych (Burgenland, Dolna A., Górna A., Karyntia, Salzburg, Styria, Tyrol, Vorarlberg, Wiedeń) o sporej autonomii (własne rządy, parlamenty, odrębne konstytucje); kraje związkowe dzielą się na powiaty i gminy.
GOSPODARKA. Kraj wysoko uprzemysłowiony, z dużym udziałem usług w tworzeniu dochodu nar.; rozwinięte hutnictwo żelaza i aluminium, przetwórstwo ropy naft., przem. maszynowy (31% wartości eksportu), zbrojeniowy, środków transportu (samochody ciężarowe Steyer, tabor kolejowy), elektrotechniczny, chem., włókienniczy (odzież, tkaniny), spoż., drzewny, produkcja sprzętu optycznego, radiowego, telewizyjnego, aparatury naukowej. W przemyśle nadal znaczny udział sektora państwowego. Niewielkie zasoby złóż mineralnych, wydobycie gł. rudy żelaza, węgla brunatnego, ropy naftowej, rud cynku i ołowiu, soli kamiennej, antymonu, wolframu, magnezytu, kaolinu, gipsu, talku. Ok. 1200 elektrowni wodnych, które dostarczają 69% energii elektrycznej (uruchomienie elektrowni jądrowej odrzucono w referendum). Rolnictwo wysoko wydajne, choć ponad połowa gospodarstw nie przekracza pow. 10 ha; grunty orne i sady zajmują 18,3% pow. kraju, łąki i pastwiska 24%; uprawa zbóż (gł. pszenicy jęczmienia), kukurydzy, buraka cukrowego, roślin pastewnych, ziemniaka, rzepaku, chmielu, warzyw; hodowla trzody chlewnej, owiec, bydła typu mięsnego (w Alpach – mlecznego), drobiu, zwł. indyków; gosp. rolna w Alpach ekologiczna (m.in. trójpolówka), dotowana przez państwo. Wysoko rozwinięta turystyka, organizacja kongresów miedzynar., liczne uzdrowiska i ośrodki wypoczynkowe (Innsbruck, Baden, Badgastein), gęsta sieć hoteli i pensjonatów, nartostrady, wyciągi narciarskie; ok. 20 mln turystów rocznie (9 mld dol. wpływów). Gęsta sieć linii kolejowych i dróg kołowych; kilka autostrad pełniących ważne funkcje tranzytowe: Monachium-Innsbruck-przełęcz Brenner, Wels-Graz-Maribor, Salzburg-Villach-Udine, nadto Wiedeń-Salzburg, Wiedeń-Graz; żegluga śródlądowa na Dunaju; ropociągi i gazociągi z Genui, Triestu i Rosji; gł. port lotniczy Schwechat k. Wiednia. Najwyższa instytucja naukowa Austr. Akad. Nauk, zał. 1847; 18 szkół wyższych, w tym 6 uniw. (najstarszy Wiedeński, zał. 1365).
HISTORIA. Najstarsze ślady osadnictwa na terenach dzisiejszej A. pochodzą z epoki ; w I w. p.n.e. obszar ten zajęli Rzymianie, tworząc trzy prowincje: Noricum, Panonię i Recję; w IV w. rozpoczęły się najazdy Germanów, w VI–VIII w. obszar osadnictwa słowiańskiego i bawarskiego (Hunowie, Longobardowie, Awarowie, Goci, Słowianie, Madziarzy); za początek państwowości A. uważa się rok 803, kiedy to Karol Wielki utworzył tu Marchię Wschodnią (Ostmark), 976–1246 pozostającą we władaniu dyn. Babenbergów; 1156 przekształcona w dziedziczne księstwo Rzeszy (Österreich) ze stol. w Wiedniu, 1196 poszerzona o Styrię i część Krainy, 1251–76 we władaniu królów czeskich, od 1282 rządzona przez ród Habsburgów, którzy 1335 zdobyli Karyntię, 1363 Tyrol, 1368 Bryzgowię, 1382 Triest; znaczenie A. wzrosło, gdy jej władca Albrecht uzyskał 1438 godność cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, piastowaną odtąd przez Habsburgów do 1806 (kiedy ją zniesiono); 1453 Fryderyk III nadał A. tytuł arcyksięstwa; za panowania Maksymiliana I (1495–1519), powstały m.in. instytucje Izby i Rady Dworu oraz przyłączono Artois, Franche-Comté, Charolais; następnie drogą małżeństw i traktatów na przestrzeni XVI–XVIII w. A. przekształciła się w wielkie mocarstwo eur., m.in. 1526 Habsburgowie objęli we władanie Czechy ze Śląskiem oraz zach. Węgry (1686 pozostałą część Węgier), władali Hiszpanią (i jej koloniami), Niderlandami, Mediolanem, Neapolem, Parmą i Sardynią; ekspansję A. na krótko powstrzymał najazd Turków, którzy 1683 dotarli aż pod Wiedeń (odparci przez wojska koalicji pod wodzą Jana III Sobieskiego); 1699 podbito Siedmiogród, 1718 Banat. 1740–48 wybuchła austr. wojna sukcesyjna (o prawo dziedziczenia tronu cesarskiego przez córkę nie mającego męskiego potomka Karola VI), w której Maria Teresa (1740–80) za uznanie swych praw zapłaciła utratą Śląska na rzecz Prus; Maria Teresa i jej następca Józef II przeprowadzili szereg reform w stylu absolutyzmu oświeconego, m.in. ograniczono uprawnienia kościoła, zniesiono poddaństwo chłopów, scentralizowano administrację; znaczne powiększenie terytorium A. było wynikiem udziału A. w I i III rozbiorze Polski (pozyskane ziemie nosiły nazwę Galicji i Lodomerii). Podczas wojen napoleońskich A. utraciła liczne terytoria, odzyskane po Kongresie Wiedeńskim (1815), któremu przewodniczył austr. min. spraw zagr. K. Metternich; jako sygnatariusz Świętego Przymierza A. uzyskała dominującą pozycję w Związku Niemieckim powstałym 1814, hamując skutecznie proces zjednoczenia Niemiec, a także we Włoszech, gdzie na tronach kilku państewek zasiadali książęta habsburscy; Wiosna Ludów przyniosła powstania, m.in. w Wiedniu (upadek Metternicha), w Mediolanie, Wenecji, Krakowie, Pradze i na Węgrzech; to ostatnie stłumiono przy pomocy armii ros.; ces. Ferdynand I abdykował, rządy objął Franciszek Józef I (na tronie 1848–1916); w miarę klęsk ponoszonych w wojnach z Francja (1859) i z Prusami (1866) wprowadzono zmiany w polit. wewn.; ustanowiono system parlamentarny, niektórym z 17 krajów koronnych nadano szeroką autonomię (m.in. Galicji), natomiast z Węgrami A. utworzyła 1867 dualistyczną monarchię Austro-Węgry; ostatnią zdobyczą terytorialną A. było zagarnięcie Bośni (1908); 28 VI 1914 zamordowanie w jej stol. Sarajewie austr. następcy tronu arcyksięcia Ferdynanda dało bezpośredni impuls wybuchowi I woj. świat, w wyniku której Austro-Węgry, jako sojusznik Niemiec, przegrały i rozpadły się; na mocy traktatów z Saint Germain (1919) i Trianon (1920) terytorium A. ograniczono do ziem rdzennego księstwa, utworzono niepodległe Węgry i Czechosłowację, a pozostałe tereny zwrócono Polsce, Rumunii, Jugosławii i Włochom; zabroniono też połączenia się z Niemcami. 1920 uchwalono nową demokratyczną konstytucję, obaloną 1932 (na tle złej sytuacji ekonomicznej) przez E. Dollfussa, rzecznika tzw. austrofaszyzmu; 1938 doszło do włączenia A. do Niemiec (anschluss A.), popartego w plebiscycie przez większość Austriaków; w II woj. świat. A. wzięła udział po stronie Niemiec; po wojnie, nawiązując do postanowień tzw. moskiewskich konferencji (1943), przywrócono republikę, ustanawiając równocześnie 4 strefy okupacyjne zwycięskich mocarstw i przeprowadzając denazyfikację; 1948 A. dopuszczono do Planu Marshalla; 1955 na mocy porozumień 4 mocarstw A. uzyskała niezawisłość, pod warunkiem zachowania wieczystej neutralności i przystąpiła do ONZ (1960 do EFTA, 1995 do Unii Eur.); rządy sprawowali przemiennie chrześcijańscy demokraci (Austr. Partia Ludowa) i socjaldemokraci (SPÖ); konsekwentna polityka zagr. A. na rzecz miedzynar. odprężenia zaowocowała 1971 wyborem austr. min. spraw zagr. Kurta Waldheima na stanowisko sekretarza generalnego ONZ; Wiedeń stał się siedzibą kilku międzynar. organizacji, m.in. UNIDO, IAEA, OPEC, miejscem pertraktacji rozbrojeniowych SALT II i innych międzynar. konferencji; 1989 A. wystąpiła o przyjęcie do EWG, dokonane 1995; w latach 1992-2004 głową państwa T. Klestil (ÖVP); po wyborach parlamentarnych 1999 w skład koalicji rządzącej obok Austr. Partii Ludowej (chadecja) weszła populistyczna Wolnościowa Partia Austrii (FPÖ) z Jörge Haiderem na czele (znanym z rasistowskich wypowiedzi przeciwnikiem napływu imigrantów do A.), co spowodowało przejściową izolację A. na arenie międzynarodowej; w tej sytuacji Haider wycofał się nieformalnie z przywództwa, pozostając nadal premierem Karyntii; prezydentem od 2004 Heinz Fischer (socjaldemokrata); 2005 pozostające w koalicji rządowej FPÖ, na tle drastycznego spadku poparcia (z 19 do 3%), dokonało zmiany lidera; miejsce Haidera zajął 35-letni Heinz Christian Strache (szef FPÖ w Wiedniu); program partii (zaostrzenie ustawy azylowej, ograniczenie zatrudnienia obywateli UE z nowych państw członkowskich (przedłużone do 2009, boleśnie odebrane zwł. na Słowacji), weto dla przyjęcia Turcji do UE) cieszy się jednak znacznie wyższym poparciem obywateli, niż na to wskazują wyniki wyborów, będące raczej świadectwem utraty popularności przez Haidera; X 2006 wybory parlamentarne wygrywają socjaldemokraci, ich lider Alfred Gusenbauer staje w I 2007 na czele koalicyjnego rządu; VII 2008 centroprawicowa Partia Ludowa wycofuje się z koalicji; IX 2008 przedterminowe wybory parlamentarne wygrywa rządząca Partia Socjaldemokratyczna, ale zarówno ona, jak i jej koalicyjna Partia Ludowa odnotowały spadek poparcia kosztem skrajnie prawicowych, antyimigracyjnych partii (Partia Wolności uzyskała 18%, a Sojusz na rzecz Przyszłości Austrii J. Haidera 11%).
RABA, POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE, JONAS, JERZY CZARNY, LECH, PARYSKI TRAKTAT 1815, DEÁK Ferenc, WIEDEŃ, TRYDENT-GÓRNA ADYGA, EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI