Canada
LUDNOŚĆ w 34,4% przyznaje się do pochodzenia brytyjskiego, w 25,7% francuskiego, w 3,6% do niemieckiego, nadto 2,8% Włochów, 1,7% Ukraińców, 1,5% Indian i Eskimosów; 30,3% innych, gł. pochodzenia europejskiego i azjatyckiego (do pol. korzeni przyznaje się 800 tys. osób); ujemny przyrost naturalny, liczba ludności powiększana planowym wzrostem imigracji (w latach 1991-2001 przybyło 85,3 tys. osób z Chin, 81,8 tys. z Indii, 54,9 tys. z Filipin, 54,8 z Hongkongu, 50,4 tys. ze Sri Lanki, 39,3 z Pakistanu, 25,4 tys. z Jamajki, 23,8 z Iranu, 21,6 tys. z Polski); imigracja sprawiła, że Toronto jest dzisiaj najb. zróżnicowaną etnicznie metropolią w świecie (mieszk. ze 169 krajów, mówią ponad 100 językami); gęstość zaludn. 3,2 osób/km2; w miastach 77% mieszk.; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74 lata, kobiety - 81 lat; wyznania: 87% chrześcijanie (46% katolicy, 41% protestanci), 7,4% bezwyznaniowi, 1,2% żydzi, 3,7% inni.
USTRÓJ. Demokracja parlamentarna, podst. ustroju zawarte w Aktach Konstytucyjnych z 1867 i 1982; czł. bryt. Wspólnoty Narodów (od 1931); głową państwa monarcha brytyjski (od 1952 królowa Elżbieta II), reprezentowany w K. przez gubernatora (mianowanego przez monarchę na wniosek premiera na 6-letnią kadencję); parlament dwuizbowy: Izba Gmin (House of Commons), ilość czł. dostosowana do liczby ludności, ob. 308; kadencja max. 5-letnia (gubernator rozpisuje wybory na wniosek premiera); Senat - 105 czł. proponowanych przez władze prowincji, mianowanych przez gubernatora w porozumieniu z rządem (pełnią urząd do 75 r.ż.; Senat nie działa kadencyjnie); na czele rządu przywódca większości parlamentarnej wyznaczony przez gubernatora; państwo federacyjne tworzone przez 10 prowincji (Alberta, Kolumbia Bryt., Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Fundlandia, Nowa Szkocja, Ontario, Québec, Saskatchewan, W.Księcia Edwarda) i 3 terytoria wydzielone, podlegające bezpośrednio władzy federalnej (Jukon, Terytorium Płn.-Zach. i Nunavut).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w 3/4 obszaru górzyste i wyżynne; część wsch. K. wzdłuż wybrzeży Atlantyku po Nową Fundlandię zajmuje łańcuch górski Appalachów; za nim od wysp arktycznych po Wielkie Jeziora, wraz z płw. Labrador, rozprzestrzenia się ogromna Tarcza Kanadyjska (zajmuje ok. 50% terytorium) - płyta o falistej pow., poprzecinana progami skalnymi, zbudowana ze skał magmowych i metamorficznych; na zach. od Tarczy ciągną się szerokim pasem południkowym Wielkie Równiny (prerie) i dolina rz. Mackenzie z głębokimi kotlinami; na zach. rozciągnięta południkowo część wielkiego łańcucha górskiego Kordylierów (równoległe pasma Gór Nadbrzeżnych i Gór Skalistych rozdzielone wyżynami), szer. do 600 km, z najw. szczytem Logan (6050 m) w G. Św. Eliasza; klimat na płn. polarny, na płd. umiarkowany; u zach. wybrzeży łagodniejszy ze wzgl. na ciepły Prąd Alaskański, u wsch. chłodniejszy pod wpływem zimnego Prądu Labradorskiego; 3/5 terytorium pokryte wieczną zmarzliną; średnia temp. lipca od 3oC na płn. do 21oC na płd.; stycznia od 4oC na płd. zach. do -35o na płn.; opad zróżnicowany, znacznie wyższy w Kordylierach (do 6000 mm) niż w części kontynentalnej (300-400 mm), na wsch. 1000 do 1500 mm; sieć rzeczna dobrze rozwinięta; gł. rz. uchodzące do M. Arktycznego i Zat. Hudsona: Mackenzie (4045 km), Nelson, Severn, Eastmain, Ruppert; do O. Spokojnego: Jukon (3186 km), Fraser, Kolumbia, Stikine; do O. Atlantyckiego - b. ważna komunikacyjnie Rz. Św. Wawrzyńca; wielka ilość jezior, najw.: Wielkie Niedźwiedzie, Wielkie Niewolnicze, Winnipeg, Athabaska oraz na granicy z USA: Górne, Huron, Erie, Ontario; 35,9% pow. pokrywają lasy, bogate zwł. na wybrzeżach O. Spokojnego; liczne parki narodowe i rezerwaty (494 500 km2 obszaru przyrody chronionej), najw. Jasper Park w G. Skalistych (11 tys. km2).
GOSPODARKA. Jeden z najbardziej rozwiniętych krajów świata, o gospodarce mocno zintegrowanej z USA i bogatych zasobach surowcowych; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego, rud niklu i cynku (I miejsce w świecie), miedzi, ołowiu, żelaza, srebra, złota, platyny, soli potasowych, gipsu, siarki, uranu, węgla kam., azbestu; najb. w świecie rozwinięty przem. drzewny i celulozowo-papierniczy (12% PKB); hutnictwo metali nieżelaznych: aluminium, niklu, miedzi, cynku, ołowiu; wysoko rozwinięty przem. samochodowy, taboru kolejowego, chemiczny, elektrotechniczny, maszynowy, spożywczy; wysokotowarowe rolnictwo przy zatrudnieniu 4% siły roboczej kraju; jeden z najw. w świecie eksporterów pszenicy; nadto uprawa jęczmienia, owsa, lnu, buraków cukrowych, tytoniu; sadownictwo, warzywnictwo, hodowla bydła mlecznego, drobiu, zwierząt futerkowych, trzody chlewnej, owiec, koni; znaczące rybołówstwo; rozwinięta sieć drogowa i kolejowa (dwa szlaki transkontynentalne), spore znaczenie transportu rzecznego i lotniczego; dobrze uformowany system szkolnictwa wszystkich szczebli, 49 uniwersytetów, rolę akad. nauk pełni Royal Society of Canada w Ottawie.
HISTORIA. Nazwa Kanada pochodzi od słowa kanata oznaczającego w jęz. Irokezów i Huronów osadę, wieś i weszła do użycia w latach 40-tych XVI w za sprawą franc. osadników; terytorium dzisiejszej K. było zamieszkiwane od czasów prehistorycznych (najstarsze ślady osadnictwa znalezione na Jukonie pochodzą sprzed ok. 27 tys. lat); okres pierwszego wzmożonego osadnictwa przypada na 15-10 tys. p.n.e. (napływ ludów z Syberii poprzez Beringię), kiedy powstają pierwsze kultury paleo-indiańska i paleo-arktyczna; wschodnie wybrzeże K. znane było żeglarzom skandynawskim przed odkryciem Ameryki przez Kolumba; 1497 badane przez ang. żeglarza G. Caboto; na początku XVI stulecia teren penetrowany przez żeglarzy franc. (G. Verrazano - 1523 i J. Cartier - 1534/35); 1608 S. de Champlain zakłada m. Québec i rozpoczyna kolonizację franc.; trwające do końca stulecia dobre stosunki z Indianami pozwalają Francji poszerzyć wpływy na obszar dzisiejszej prowincji Québec; 1713 tereny nad Zat. Hudsona, Nową Fundlandię i Akadię, zajmuje Anglia, stopniowo wypierając Francję z całego obszaru Ameryki Płn.; po powstaniu USA (1783) intensyfikacja napływu kolonistów ang.; 1867 zjednoczenie większości prowicji (Québec, Ontario, Nowa Szkocja, Nowy Brunszwik) pn. Dominium K.; 1871-73 przyłączenie terenów nabytych od Kompanii Hudsońskiej (Terytoria Płd.-Zach.) oraz Kolumbii Bryt., Nowej Funlandii, W. Księcia Edwarda; 1885 zakończenie budowy kolei transkanadyjskiej przyspiesza włączenie do Dominium K. terenów zachodnich; na przełomie stulecia wielki ruch emigracyjny z Europy; udział w I i II woj. świat. po stronie aliantów; 1918 podpisanie traktatu wersalskiego, przystąpienie do Ligi Narodów; 1926-31 etapy formalnego uzyskiwania niepodległości, z zachowaniem przynależności do Commonwealthu; od lat 60. powtarzające się tendencje separatystyczne we francuskojęzycznym Québecu (1995 nieznaczne zwycięstwo przeciwników secesji, 2003 wyraźny spadek poparcia dla separatystów); rządy w rękach na przemian konserwatystów i liberałów; 1992 przystąpienie do porozumienia o wolnym handlu z USA > NAFTA (1994 włączono Meksyk); w wyborach 1997 ponownie zwyciężyli liberałowie, premierem pozostał Jean Chrétien; 1999 zmodyfikowano podział adm., z Terytoriów Północnych wyodrębniono obszar o pow. 770 000 mil2, tworząc nową samodzielną prowincję Nunavut, ze stolicą w Iqaluit, zamieszkaną przez zaledwie 25 tys. osób, których większość (85%) stanowią Innuci (nazwa własna Eskimosów) rdzenni mieszkańcy tych ziem; 2003 Kanada odmówiła prośbie USA wysłania swoich żołnierzy do Iraku, pogarszając stosunki z potężnym sąsiadem; w końcu tegoż roku nastąpiła zmiana na stanowisku premiera, po 10 latach rządów przeszedł na emeryturę J. Chrétien, zastąpił go Paul Martin (dotychczasowy minister finansów); 2005 legalizacja małżeństw homoseksualnych; aktywna polityka międzynar., uczestnictwo w wielu misjach ONZ; I 2006 rządząca od 12 lat Partia Liberalna przegrała wybory – do władzy doszli konserwatyści, a premierem został Stephen Harper; XI 2006 premier Harper, chcąc ubiec lidera proniepodległościowej partii Bloc Québécois, doprowadził do przegłosowania w Izbie Gmin rezolucji uznającej mieszkańców Quebecu za naród „w ramach zjednoczonej Kanady”, jednocześnie osłabiając separatystyczne tendencje prowincji i zwiększając swoje szanse na zdobycie większej liczby mandatów w wiosennych wyborach federalnych; X 2008 rządząca Konserwatywna Partia Kanady S. Harpera wygrała wcześniejsze wybory parlamentarne zdobywając 143 z 308 miejsc (największą partią opozycyjna pozostają liberałowie z 76 miejscami); czł. m.in. NATO, KBWE, OECD, APEC, OPA, tzw. Grupy G-7 (7-miu najbogatszych państw świata).
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
POLONIA. Polska grupa etniczna w Kanadzie liczy 817 tys. osób (2001), z czego ponad 0,5 mln wskazało w cenzusie czysto pol. pochodzenie; Polacy przybywali do Kanady w 7 falach: 1. w poł. XIX wieku zaczęli przybywać Kaszubi osiedlający się na roli 2. w latach 1890-1914 (tzw. era Siftona, gdy Kanada po raz pierwszy zaczęła aktywnie poszukiwać imigrantów z Europy Wschodniej) - osiadali w preryjnych prowincjach Alberta, Manitoba i Saskatchewan, pracując na roli, przy budowie kolei lub w kopalniach 3. w okresie międzywojennym większość imigrantów osiadała w Manitobie (aż do 1944 Manitoba była największym ośrodkiem polonijnym) 4. w latach 1944-56 przybywali dipisi, weterani oraz imigranci polityczni 5. 1956-79 przybywali głównie specjaliści, inżynierowie i osiadali w Ontario 6. 1981-84 fala imigracji solidarnościowej, przez wiedeńskie biuro imigracyjne do K. trafiło wtedy 25 tys. Polaków 7. imigracja lat 90’ XX wieku (w tym czasie Polacy znajdowali się w pierwszej dziesiątce największych grup imigracyjnych); obecnie 88% Polaków zamieszkuje obszary miejskie, najwięcej miasta Toronto (20%), Edmonton, Vancouver, Winnipeg, Calgary, Montreal; w K. działają liczne organizacje polonijne m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Związek Polaków w Kanadzie, Związek Narodowy Polski; wśród przedstawicieli Polonii K. Gzowski, St. Haidasz, R. Grzondziel.
SAULT-SAINTE-MARIE, DELAWAROWIE, SEVERN, ALASKA, ŚWIĘTEGO WAWRZYŃCA ZATOKA, SKALISTE GÓRY, DUBAWNT, LONDON, SASKATCHEWAN, WIELKIE RÓWNINY