Helvetia, Konfederacja Szwajcarska
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 83,7% Szwajcarzy, 5,6% Włosi, 2,1% Hiszpanie, 1,7% Niemcy, 1,5% Jugosłowianie, 1,3% Turcy, 4,1% inni; w miastach 68% ludności; gęstość zaludnienia 179 osób/km2; b. niski (ujemny) przyrost naturalny; przeciętna dł. życia jedna z najw. w świecie: mężczyźni – 74 lata, kobiety – 81 lat; wyznania: 46% katolicy, 40,5% protestanci, 1,5% muzułmanie, 0,3% żydzi; ok 9% deklaruje bezwyznaniowość.
USTRÓJ ze zróżnicowanymi formami demokracji bezpośredniej i oryginalnym układem naczelnych władz Konfederacji Szwajcarskiej (oficjalna nazwa państwa); parlamentarna republika związkowa (na podstawie konstytucji 1848, zweryfikowanej 1874) złożona z 23 kantonów (3 z nich dzielą się na samodzielne półkantony), wieczyście neutralna; parlament dwuizbowy (Zgromadzenie Związkowe), złożony z Rady Nar. (izba niższa), 200 deputowanych, kadencja 4-letnia i Rady Kantonów (izba wyższa), 46 czł. (po 2 z każdego kantonu), wybieranych przez kantonalne zgromadzenia ustawodawcze na 1–4 lata (czas kadencji określa każdy kanton własnym ustawodawstwem); władzę wykonawczą sprawuje Rada Związkowa (rząd) złożona z 7 czł. (ministrów) wybieranych przez parlament na 4-letnią kadencję; jej przewodniczący pełni tę funkcję tylko przez 1 rok, występując zarazem w roli prezydenta Konfederacji Szwajcarskiej, po czym zastępuje go kolejny czł. Rady, przy czym podobna rotacja obejmuje stanowisko wiceprzew. (wiceprezydenta); zasadą jest, iż w Radzie Związkowej powinni być przedstawiciele wszystkich wspólnot językowych, a jej członkowie powinni pochodzić z różnych kantonów; od 1959 obowiązuje również przedstawicielstwo 4 najw. partii polit.; na wzór Konfederacji wewnętrzną suwerenność posiadają również kantony, działające na podstawie własnych konstytucji; instytucją szczególnego znaczenia jest w Sz. referendum przeprowadzane na szczeblu Konfederacji bądź poszczególnych kantonów na wniosek władz bądź z inicjatywy obywateli (w wypadku zmian w konstytucjach referendum ma charakter obligatoryjny); w kilku kantonach występuje również forma bezpośredniej decyzji obywateli podejmowanej w formie uchwały na zgromadzeniach ludowych; przy tak rozbudowanych formach demokracji osobliwością był brak praw wyborczych dla kobiet do 1971 na terenie całej Szwajcarii i dopiero 1994 uchwalenie ustawy o równouprawnieniu kobiet i mężczyzn.
WARUNKI NATURALNE. Kraj górzysty i wyżynny, ok. 60% pow. zajmują Alpy; część środk. i płd. Alpy Zach., w tym pasma: Alpy Pennińskie (z najw. szczytem kraju Dufour 4634 m), Berneńskie, Lepontyjskie, Glarneńskie, fragment masywu Mont Blanc i Alp Sabaudzkich; na płd.-wsch. skrawek Alp Wsch. (A. Retyckie); na płn. i zach. rozległa Wyż. Szwajcarska, między leżącym na płd.-zach. granicy z Francją Jez. Genewskim, a graniczącym na płn. wsch. z Niemcami i Austrią Jez. Bodeńskim, przechodząca wzdłuż granicy z Francją w Wyż. Jurajską oraz góry Jury Szwajcarskiej; krajobraz wysokogórski o rzeźbie polodowcowej; pasma Alp rozdzielone głębokimi dolinami Rodanu, Renu, Aare i Reuss; komunikację ułatwiają tu przełęcze (m.in. Św. Gotharda – 2108 m, Św. Bernarda – 2469 m, Simplon – 2005 m). Klimat górski umiarkowany, dość wilgotny, o sporym zróżnicowaniu temp. wynikającym ze stref wysokogórskich i słonecznej ekspozycji stoków; średnia temp. stycznia na wys. do 500 m od 1C w Genewie do -1C w Zurychu; lipca 18–20C; na wys. do 1000 m -3 w styczniu, 13–15C w lipcu; na wys. 2500 m -10C w styczniu, 5–7C w lipcu; w kotlinach śródgórskich na płd. klimat ciepły, śródziemnomorski; średni roczny opad 1000 do 2000 mm, w osłoniętych kotlinach górskich niższy (500 do 800 mm), na zach. stokach Alp wysoki (do 3000 mm); zimą w górach obfite opady śniegu i częste lawiny (granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 2450 m na płn. do 3200 m na płd.); cechą charakterystyczną klimatu wiatry: ciepłe, południowe, występujące najczęściej wiosną i jesienią (zw. fenami) oraz zimne, północne (zw. bise). Sieć rzeczna gęsta, o wysokich zasobach enrgetycznych; w granicach Sz. znajdują się m.in. źródła i górny bieg Renu (375 km) z dopływami Aare i Thur, Rodan (264 km), Inn – dopływ Dunaju (104 km), Ticino (dopływ Padu); blisko 1500 jezior, najw. graniczne Genewskie (581 km2), Bodeńskie, Maggiore, nadto Neuchâtel, Czterech Kantonów, Zuryskie, Lugano; ok. 300 sztucznych zbiorników. Roślinność w układzie strefowym, lasy starannie chronione zajmują 25,5% pow.; do wys. 1250 m dominują bukowo-dębowe, jodłowe lub sosnowe, w wyższych partiach świerkowe z modrzewiem i limbą; od 1900 m zarośla krzewiaste, kosodrzewina, różanecznik, powyżej 2200 m łąki alpejskie; liczne parki nar. i rezerwaty, najw. Gryzonia w Alpach Retyckich, o pow. 169 km2.
GOSPODARKA. Jeden z najbogatszych krajów świata, pretendujący do roli światowego centrum finansowego, w oparciu m.in. o założoną ustrojowo neutralność polityczną (od 1815) i nienaruszalność tajemnicy bankowej; usługi dostarczają 62% PKB, w tym sektor ubezpieczeniowo-bankowy 16%; w Sz. znajduje się ponad 630 banków, z których największe o międzynar. prestiżu to: Schweizerischer Bankverein z siedzibą w Bazylei, Schweizerische Bankgesellschaft i Crédit Suisse z siedzibami w Zurichu, Schweizerische Volksbank z siedzibą w Bernie; ocenia się, że łączna wartość depozytów złożonych w bankach szwajcarskich przekracza 1000 mld dolarów; nadto w Sz. działają liczące się w świecie towarzystwa ubezpieczeniowe oraz 6 giełd (w tym najw. w Europie – w Zurychu). Wysoko rozwinięty przemysł oparty na surowcach importowanych (sama Sz. posiada b. skromne zasoby surowcowe, gł. wapienie, margle, kredę, gips, i inne mat. budowlane oraz sól kamienną) oraz o zaawansowaną myśl techniczną, m.in. przem. precyzyjny, zwł. tradycyjnie zegarki (Swatch Group, Patek-Philippe, Montres Rolex, SMH Holding, Le Locle, Tissot, Doxa, Omega), nadto instrumenty pomiarowe, aparatura medyczna, przem. maszynowy (ABB - Asea Brown Boveri, Sulzer Brothers) elektromaszynowy, chem., zwł. farmaceutyczny, poligraficzny i celulozowo-papierniczy, środków transportu (m.in. silniki okrętowe), spożywczy, zwł. produkcja serów i czekolady (m.in. koncerny Nestlé, Suchard, Maggi). Rolnictwo wysokotowarowe, zmechanizowane, dotowane przez państwo, proekologiczne (z niewielkim wykorzystaniem nawozów sztucznych); hodowla, gł. bydła mlecznego i trzody chlewnej (w wyższych partiach gór – owiec), dostarcza 80% wartości produkcji rolnej; uprawa pszenicy, jęczmienia, owsa, żyta, roślin pastewnych, ziemniaków, warzyw, na płd. stokach Alp – drzew owocowych i winorośli. Wysoko rozwinięta turystyka, centrum alpinizmu, liczne uzdrowiska i ośr. sportów zimowych (Davos, Sankt Moritz, Arosa, Interlaken, Zermatt, Grindelwald) oraz wypoczynku letniego nad jez. Lugano, Maggiore, Genewskim; gęsta sieć hoteli, schronisk górskich, campingów, nadto poważne wpływy z obsługi międzynar. kongresów, sympozjów, biur świat. i eur. organizacji (Genewa, Zurych, Lozanna). Mimo trudnych warunków wynikających z rzeźby terenu – gęsta sieć komunikacji kolejowej, nieomal w całości zelektryfikowanej, biegnącej licznymi tunelami (najdłuższe: Simplon – 19,8 km, Św. Gotharda, Lötschberg), nadto od 1994 w realizacji projekt metra pod całym krajem (tzw. Swissmetro; opracowany przez uniw. w Lozannie, dł. 505 km, który pozwoli dojechać podziemną koleją do każdego miasta w kraju w ciągu godziny); w trudniejszych warunkach wysokogórskich zachowane linie wąskotorowe; nadto ponad 1000 km kolejek linowych; ponad 70 tys. km dróg kołowych (173 km/100 km2), w tym ponad 1500 km autostrad (m.in. transalpejska biegnąca z Bazylei do Mediolanu wykorzystuje najdłuższy tunel komunikacji drogowej świata – 16,4 km pod Przełęczą Św. Gotharda); wysoki poziom motoryzacji (449 samochodów osobowych/1000 mieszk.); na Renie i wielkich jeziorach żegluga śródlądowa, gł. port śródlądowy Bazylea; międzynar. porty lotnicze w Zurichu, Genewie i Bazylei; najwyższy w świecie wskaźnik liczby telefonów stacjonarnych na 1000 mieszk. (917). Wysoki poziom nauki (16 laureatów nagrody Nobla w dziedzinie medycyny, chemii i fizyki); 4 akad.: Nauk Przyr. (zał. 1815) i Nauk Humanistycznych w Bernie, Nauk Techn. w Zurychu oraz Genewski Inst. Nauk.; 66 towarzystw naukowych, 22 wielkie państwowe instytuty nauk.-badawcze; 7 uniw. (najstarsze: w Bazylei zał. 1460, w Lozannie zał. 1537, w Genewie zał. 1559), 2 politechniki (w Lozannie zał. 1853, Zurychu, zał. 1855), światowej renomy wyższa szkoła ekon. w Sankt Gallen, kilkanaście innych szkół wyższych, w tym 8 muzycznych.
HISTORIA. W staroż. zamieszkana przez Retów, od IV w. p.n.e. najeżdżana i zasiedlana przez plemiona celtyckie, z których jedno – Helweci – osiedliło się na przełomie II/I w. p.n.e. w dolinie rz. Aare; 58 p.n.e. ich ziemie zostały opanowane przez Rzym i włączone do Galii; 534–535 większość obszaru włączona do państwa Franków, następnie schrystianizowana; w IX w., po rozpadzie monarchii Karolingów, podzielona między Królestwo Burgundii i Niemcy; 1231 i 1240 gminy (zw. kantonami) Uri i Schwyz uzyskały ograniczoną samodzielność; jednocześnie za panowania Rudolfa I Habsburga nastąpiło poszerzenie posiadłości Habsburgów w Sz. (m.in. zajęcie Przełęczy Św. Gotharda, przez którą prowadziła droga do Włoch); zagrożone w swych dążeniach do niepodległości kantony leśne Schwyz, Uri i Nidwalden zawarły 1291 wieczysty związek (przysięga na Rütli) dla obrony swej wolności, który stał się podstawą Związku Szwajcarskiego (z walką o uniezależnienie się od władzy Habsburgów związane są legendy o Wilhelmie Tellu i Winkelriedzie, wielokrotnie wykorzystywane później w literaturze eur.); 1315 zwycięstwo Szwajcarów pod Morgarten nad wojskami księcia Leopolda austriackiego przyspieszyło krzepnięcie Związku: 1332 przystąpiła do niego Lucerna, 1351 Zurich, 1352 Glarus i Zug, 1353 Berno; kontrofensywa habsburgów (m.in. trzykrotne oblężenie Zurichu) zakończyła się klęskami pod Sempach (1386) i Näfels (1388), w rezultacie zmuszeni byli 1389 uznać niepodległość 8 kantonów; 1415 Związek Szwajc. opanował i dołączył Argowię, 1460 Turgowię (ostatnią większą posiadłość Habsburgów); 1468 wybuchły tzw. wojny burgundzkie, w których Związek wystąpił jako sojusznik Francji przeciw Karolowi Śmiałemu, odnosząc szereg zwycięstw i przyłączając 1481 Solurę i Fryburg; 1501 do Konfederacji przystąpiła Bazylea i Szafuzy, 1513 Appenzell; zwycięstwa Szwajcarów rozsławiły ich oręż, chętnie angażowano ich jako wojska zaciężne, w rezultacie takiego właśnie udziału w wojnach włoskich Szwajcarzy dołączyli do Związku 1500–15 Locarno i Lugano (1797 jeszcze Valtellinę nad Adygą); w XVI w. Sz. była jednym z gł. ośrodków reformacji, działali tu m.in. U. Zwingli i J. Kalwin (osiedlony w Zurychu od 1536); na tle wyznaniowym doszło 1531 do wojny domowej między kantonami miejskimi (w przeważającym stopniu protestanckimi), a wiejskimi (o przewadze katolików); w 2. poł. XVII w. Sz. przyjęła sporą falę emigracyjną franc. hugonotów; równolegle następował rozwój gosp., m.in. powstanie przem. zegarkowego (Genewa, Neuchâtel, Le Locle), licznych przędzalni i tkalni jedwabiu, bawełny (Zurich, Bazylea); 1798 pod wpływem Rewolucji Franc. wybuchło powstanie w Vaud, wojska franc. wkroczyły do Sz., wprowadzono nową napoleońską konstytucję (wolność religii, prasy, zniesienie przywilejów stanowych), centralistyczny system rządów i zmieniono nazwę państwa na Republika Helwecka; rządy napoleońskie wywołały nastroje antyfranc., 1813 rząd szwajc. ogłosił neutralność, 1815 decyzją kongresu wiedeńskiego przywrócono ustrój federacyjny, dołączając do Związku 3 kolejne kantony (Wallis, Neuchâtel, Genewa – razem 22) oraz przyjęto zasadę wieczystej neutralności; 1817 Sz. przystąpiła do Świętego Przymierza; 1830 liberalizacja konstytucji, wprowadzenie instytucji referendum ludowego; 1847 wojna domowa na tle wyznaniowym (katolicy kontra liberałowie) przyniosła w rezultacie zwycięstwa liberałów 1848 wprowadzenie nowoczesnej konstytucji (m.in. państwo związkowe ze stol. w Bernie, dwuizbowy parlament, szeroka autonomia kantonów, wiele swobód demokratycznych ludności); w 2. poł. XIX w. szybki rozwój przemysłu i kolejnictwa (1882 Tunel Św. Gotharda; 1906 Tunel Simploński), 1874 rewizja konstytucji wprowadzająca republikę federacyjną; w XIX w. jako kraj swobód demokratycznych Sz. stała się schronieniem emigrantów polit. różnych narodowości, reprezentujących zwł. idee socjalistyczne lub nurty niepodległościowe, m.in. z Polski (po powstaniu listopadowym przebywali tu J. Lelewel, A. Mickiewicz; 1870 W. Plater zał. w Rapperswilu Muzeum Nar. Polskie będące centrum ruchu niepodległościowego, 1879 m.in. B. Limanowski i L. Waryński redagowali tu czasopismo "Równość", 1890–1920 przebywał G. Narutowicz jako prof. Politechniki w Zurichu; podczas I woj. świat. działali tu I. Paderewski i H. Sienkiewicz), z Rosji (1895–1917 przebywał tu kilkakrotnie Lenin, który od 1903 wydawał w Genewie "Iskrę") i Niemiec; 1863 w Genewie powstał Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża; podczas I woj. świat. Sz. zachowała neutralność, 1921 udzieliła w Genewie siedziby Lidze Nar.; podczas II woj. świat. mimo nacisków niem. również podtrzymała status neutralności (m.in. po klęsce Francji internowano na jej terenie 30 tys. żołnierzy pol. i franc.), angażując się w pomoc uchodźcom z całej Europy za pośrednictwem Międzynar. Czerwonego Krzyża; po II woj. świat. Sz. stała się siedzibą wielu międzynar. organizacji i konferencji, prestiżowych obrad i spotkań, m.in. w Genewie mieści się eur. filia ONZ; i kilka jej prestiżowych agend, m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynar. Organizacja Pracy (ILO), Urząd Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), Świat. Organizacja Handlu (WTO), Instytut NZ ds. Badań nad Rozbrojeniem (UNIDIR), Świat. Organizacja Meteorologiczna (WMO), Międzynar. Unia Telekomunikacyjna (ITU), Świat. Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej (WIPO); 1979 (po referendum 1974) – utworzono nowy 23. kanton – Jurę; w latach 90. problemem nie tylko wewn. kraju stała się kwestia ewentualnej przynależności Szwajcarii do Unii Europejskiej; mimo inicjatyw rządowych - w kolejnym referendum odbytym 2001 - mieszkańcy odrzucili zdecydowanie projekt przystąpienia (76,6% głosów przeciw) do Unii; natomiast w 2000 roku izba niższa, a w 2001 izba wyższa parlamentu opowiedziały się za przystąpieniem Sz. do ONZ; ostateczne rozstrzygnięcie "za" nastąpiło III 2002 podczas powszechnego referendum; IX 2002 Szwajcaria została przyjęta do ONZ (jako 190 państwo); 2003 wybory wygrywa skrajnie prawicowa, przeciwna UE i imigrantom Szwajcarska Partia Ludowa (SVP, 27% głosów) Christopha Blochera, znaczny sukces odniosła także Partia Socjaldemokratyczna; 2005 w referendum zgłosiła zainteresowanie przystąpieniem do strefy Schengen, tym samym zgodnie z wymaganymi procedurami 2007 zniesione zostaną dla państw UE kontrole graniczne przy wjeździe do Szwajcarii; zalegalizowano także związki homoseksualne (z uwzględnieniem praw spadkowych i podatkowych); X 2007 SVP zwiększa swoją przewagę nad socjalistami zdobywając 29% głosów (najwyższy wynik uzyskany przez pojedynczą partię od 1919); miesiąc wcześniej 68% Szwajcarów opowiedziało się za zaostrzeniem przepisów imigracyjnych.
FINSTERAARHORN, GRYZONIA, BRÜNIG, EIGER, DOMODOSSOLA, EKSPORT, GENEWSKIE JEZIORO, JAQUES-DALCROZE, WŁOSKI JĘZYK, LUD POLSKI- Szwajcaria, mieszkańcy Szwajcarii,...
- SZWAJCARIA, (m.)
- Szwajcaria, (Konfederacja Szwajcarska)...