LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 90,4% Szwedów, 2,4% Finów, 1,7% Lapończyków (ok. 15 tys.), 7,2% inni (zwł. Norwegowie, Duńczycy, Turcy, Bośniacy, Chorwaci, Niemcy, Polacy, Irańczycy); gęstość zaludnienia 20 osób/km2 (na płn. – 3 osoby); miasta zamieszkuje 84% ludności; przeciętna dł. życia (jedna z najwyższych w świecie): mężczyźni – 75 lat, kobiety – 81 lat; dominująca religia: luteranizm 88,9% (większość nie praktykuje), 1,7% katolicy, 1,1% zielonoświątkowcy; nadto muzułmanie, prawosławni, żydzi, buddyści.
USTRÓJ. Dziedziczna monarchia konstytucyjna (od 1809); na podstawie konstytucji z 1975 (modyfikowanej 1994) parlament jednoizbowy (Riksdag), 349 deputowanych, kadencja 4-letnia; głową państwa król (Karol XVI Gustaw z dynastii Wazów, od 1973), pełniący wyłącznie funkcje reprezentacyjne; rząd powoływany przez parlament, system władzy wielopartyjny; kraj dzieli się na 24 hrabstwa (Län) z 286 gminami; od 1993 okręg Sami – zamieszkany przez Lapończyków – z elementami autonomii (prawo do własnego parlamentu, dotacje dla podtrzymania tradycyjnej kultury i języka oraz zachowania środowiska naturalnego).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w części płn. (Norrland) górzysto-wyżynne, wzdłuż granicy z Norwegią rozciągają się G.Skandynawskie, z najw. szczytem kraju Kebnekaise – 2117 m, przechodzące na płd.-wsch. w rozległą Wyż. Norrlandzką (zajmującą ok. 50% pow. kraju); na płd. od niej rozciąga się (od Göteborga po Sztokholm) Pojezierze Środkowoszwedzkie (Svealand) – wyżynno-nizinne z wielkimi jeziorami wypełniającymi zapadliska tektoniczne (najw. Wener – 5546 km2, Wetter, Melar, Hjälmar); w części płd. kraju (Götaland) – niziny, z niewielką Wyż. Smlandu (wys. do 378 m); wybrzeża nizinne, na ogół słabo rozwinięte; wzdłuż części wsch. liczne wysepki przybrzeżne zw. szerami. Klimat umiarkowany, na płn. chłodny, kontynentalny (15% pow. leży za kołem polarnym), na płd. ciepły, morski – na całości obszaru cieplejszy, niżby to wynikało z układu strefowego (ze względu na silny wpływ ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego); średnie temp. stycznia na płn. i w górach -15C, na płd. 0C; lipca analogicznie na płn. 10–11C, na płd. 16–17C; najniższą temp. (-35) zanotowano w Pitei, najwyższą w Sztokholmie (35C). Roczna suma opadów na płn. 300–400 mm, w górach 1500–2000 mm, w części środk. 400–600 mm, na płd. 700–800 mm; pokrywa śnieżna utrzymuje się na płn. 6–8 miesięcy, na płd. 1–2 miesiące; pokrywa lodowa w Zat. Botnickiej – od połowy listopada do połowy maja; w G. Skandynawskich lodowce typu cyrkowego. Gęsta sieć hydrograficzna, rzeki zasobne w wodę, wykorzystywane do celów energetycznych; najdłuższa Klar, ok. 500 km (źródła w Norwegii, uchodzi do jez. Wener), nadto Lule, Skellefte, Ume, ngerman; 14% pow. kraju pokrywają bagna. Charakterystyczne dla klimatu Sz. są zmiany w dł. dnia i nocy podczas roku, odczuwalne od Koła Podbiegunowego po Sztokholm (latem dzień trwa niekiedy 22 godz., zimą tylko 7 godz.). Roślinność w znacznym stopniu zachowana w stanie pierwotnym; lasy zajmują 56,7% pow.; na płn. dominuje tundra przechodząca ku płd. w tajgę iglastą (świerk, sosna) oraz brzozową z osiką; na płd. wybrzeżach buk z domieszką dębu i klonu; w górach roślinność alpejska; granica lasu na płn. – 300 m, na płd. do 900 m; bogaty świat zwierzęcy, m.in. niedźwiedzie brunatne, łosie, renifery, wilki, rysie, liczne gat. ptaków i ryb; rygorystyczna, uchodząca za wzorcową w świecie, ochrona przyrody; 15 parków nar. (najw. Abisko, Sarek, Muddus), ok. 900 rezerwatów.
GOSPODARKA. Kraj od blisko 200 lat unikający wojen, programowo neutralny, wysoko rozwinięty, realizujący – nawet w trakcie rządów liberałów – socjaldemokratyczny model gospodarki (państwo opiekuńcze o rozbudowanym systemie świadczeń socjalnych, wysokie progresywnie rosnące podatki, spłaszczone dochody i zarobki), znaczny udział w gospodarce sektora państwowego (m.in. w energetyce, łączności, transporcie kolejowym, przem. zbrojeniowym i hutniczym, górnictwie) i spółdzielczego. Znaczne bogactwa naturalne, m.in. wysokoprocentowe rudy żelaza – zasoby obliczane na 3,4 mld t (w przeliczeniu na czysty składnik), miedź – 5 mln t, cynk – 2,4 mln t, ołów – 2,3 mln t, nadto wolfram, uran, tytan, molibden, srebro, złoto; rozwinięty przem. wydobywczy w zagłębiach Kiruny, Gällivare, Bergslagen, Laisvall, mmeberg, Falun, Boliden, Borlänge, Örebro, Jönköping. Wysoko rozwinięta energetyka (III miejsce w świecie pod względem ilości energii wytwarzanej na 1 mieszk.). Rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. samochodowy (Volvo – 60 tys. zatrudnionych, 160 tys. akcjonariuszy; Saab-Scania), lotniczy, stoczniowy, maszynowy i metalowy, zbrojeniowy, elektrotech. i elektroniczny (Electrolux – 120 tys.; Ericsson – 66 tys. zatrudnionych), włók., odzież., chem., celulozowo-papierniczy (2 miejsce w świecie po Finlandii w produkcji celulozy – 814 kg, papieru i tektury – 965 kg na 1 mieszk.), drzewny i meblarski (IKEA), szklarski, porcelanowy, budowlany (Skanska) i mat. budowlanych, spoż. zwł. mleczarski. Mimo że użytki rolne stanowią zaledwie 6,6% pow. kraju, a łąki i pastwiska 1,6% – wysoko rozwinięte rolnictwo, zatrudniające zaledwie 3,2% ludności zawodowo czynnej, zaspokaja potrzeby wewn.; rozwinięta hodowla bydła, zwł. mlecznego wysokiej klasy (5 miejsce w świecie w produkcji mleka od 1 krowy – 6 tys. l), trzody chlewnej, owiec (zwł. na w. Olandii i Gotlandii) i drobiu, nadto na płn. reniferów; uprawa jęczmienia, owsa, żyta, pszenicy, buraków cukrowych, rzepaku, ziemniaków; na płd. rozwinięte sadownictwo i warzywnictwo; nowoczesna gospodarka leśna (pow. lasów stale rośnie mimo znaczącego udziału Sz. w świat. pozyskiwaniu drewna i eksporcie tarcicy); tradycyjnie znaczące rybołówstwo morskie (śledzie, makrele i dorsze) oraz na rzekach i jeziorach. Spora flota handlowa – 3,2 mln BRT, liczne połączenia promowe z państwami nadbałtyckimi i W. Brytanią oraz Norwegią; gł. porty morskie: Göteborg, Lule, Hälsingborg, Trelleborg, Malmö, Sztokholm; rozwinięty transport lotniczy, międzynar. porty lotnicze Bromma i Arlanda w Sztokholmie, nadto w Göteborgu, Malmö i Visby; łączność telefoniczna na najwyższym poziomie (890 aparatów na 1000 mieszk. – 2. miejsce w świecie po Szwajcarii); rosnąca rola turystyki (blisko 1 mln gości rocznie). Najważniejszymi instytucjami nauk. – Królewska Szwedzka Akad. Nauk w Sztokholmie, zał. 1739 (przez K. Linneusza), dwie akad. zajmujące się lit. i językiem oraz Komitet Fundacji Nobla (szwedzcy uczeni, pisarze i politycy byli 27- krotnie laureatami tej nagrody (fizyka - 4, chemia - 4, medycyna - 7, literatura - 7, ekonomia - 1, Pokojowa Nagroda Nobla - 4); nadto działają 42 specjalistyczne tow. nauk., ok. 40 inst. nauk.-badawczych, 12 uniw. (najstarsze w Uppsali, zał. 1477 i Lund, zał. 1666), 2 politechniki, 17 innych wyższych uczelni, w tym Karoliński Inst. Medycyny, który w tej dziedzinie przyznaje nagrody Nobla.
HISTORIA. Pierwsze ślady obecności człowieka w środk. i płd. części Sz. sięgają 6000 lat p.n.e., ok. III tysiąclecia istniała tu już uprawa roli, w pierwszym tysiącleciu stąd rozpoczęła się ekspansja Germanów na płd.; na początku naszej ery wokół jez. Melar osiedlili się Swewowie (sąsiadujący od płd. z Gotami), którzy ok. VIII w. uformowali ośr. polit. i kultowy w Uppsali rządzony przez ród Ynglingów, w IX w. podporządkowali sobie Gotów, kładąc podwaliny pod państwo szwedzkie; równocześnie trwała ekspansja na ziemie fińskie, estońskie i łotewskie, sięgając terenów zamieszkanych przez Słowian płd.-wsch. (gdzie najeźdźców zwano Waregami), po M. Czarne i Bizancjum; ok. 830 rozpoczęła się na tych obszarach chrystianizacja (misja św. Ansgara w Birce); pod koniec X w. Olaf z dynastii Skjoldungów, syn Eryka Zwycięskiego i Świętosławy (córki Mieszka I) pokonał władcę Norwegii Olafa I Trygvasona, przyłączył Trondheim i Bohuslän, a następnie 1000 przyjął chrześcijaństwo (1120 było już 6 biskupstw, ok. 1164 powstało arcybiskupstwo w Uppsali); równolegle od XII w. trwała akcja chrystianizacyjna w Finlandii, organizowane były wyprawy krzyżowe (m.in. 1157 krucjata św. Eryka zakończyła się jego męczeńską śmiercią); wiek XIV przyniósł rozwój handlu i rzemiosła, narodziny górnictwa i przetwórstwa rud żelaza, rozkwit miast, m.in. Sztokholmu i Visby (w Gotlandii), 1319 podporządkowano sobie Norwegię, ulegając równocześnie silnym wpływom kupców niem. z miast należących do Hanzy, którzy 1364 doprowadzili do osadzenia na tronie Sz. Albrechta Meklemburskiego, 1389 obalonego przez bunt rycerstwa Sz. poparty przez królową Danii i Norwegii Małgorzatę I, która dążąc do trwałego zjednoczenia państw skandynawskich przeprowadziła 1397 koronację swego kuzyna Eryka Pomorskiego na króla 3 państw (unia kalmarska); faworyzowanie Danii w tym związku doprowadziło 1434–36 do powstania ludowego pod wodzą E. Engelbrektssona, podczas którego 1435 w Arboga odbyło się pierwsze w historii zgromadzenie wszystkich stanów, uważane za początek parlamentu Sz. (Riksdag); 1523 ogólnonarodowe powstanie, zakończone zerwaniem unii, powołaniem na tron przywódcy powstania Gustawa Wazy oraz przywróceniem Sz. pełnej niepodległości. Długotrwałe rządy Gustawa I Wazy (do 1560) przyniosły wszechstronny rozwój kraju, m.in. uznanie luteranizmu za religię państwową, rozbudowę armii i floty, rozwój kopalnictwa srebra, modernizację administracji, reformę uniw. w Uppsali, wprowadzenie zasady dziedziczności tronu; za panowania jego synów: Eryka XIV (1560–68) i Jana III (1568–92) Sz. opanowała Estonię i wdała się w wojnę z Polską i Danią o Inflanty; po śmierci Jana III wybuchł konflikt między jego synem Zygmuntem III Wazą (od 1587 królem Polski), dążącym do przywrócenia katolicyzmu, a możnowładztwem protestanckim, na którego czele stanął Karol Sudermański (stryj Zygmunta); zwycięstwo przyszłego Karola IX pod Linköping (1598), spowodowało detronizację Zygmunta III; Karol przyjął tron dopiero 1604 i dał się poznać jako władca energiczny. Okres rządów jego syna Gustawa II Adolfa wprowadza Sz. na arenę eur. i rozpoczyna stulecie jej dominacji polit. na wybrzeżach M. Bałtyckiego (tzw. walka o dominium Maris Baltici), m.in. pokój z Moskwą w Stołbowie (1617) przyniósł podporządkowanie sobie Karelii i Ingrii, rozejmy z Polską w Altmarku (1629) i Sztumskiej Wsi (1635) – Inflanty i dochody z ceł gdańskich, wojna z Danią (1635–45) – zajęcie Gotlandii, wojna trzydziestoletnia (1618–48) – Pomorze Zach.; prowadzona 1655–60 wojna północna z Polską (tzw. potop szwedzki) kończy się – poza złupieniem Polski – pokojem w Oliwie (bez zdobyczy terytorialnych), natomiast prowadzona równolegle wojna z Danią przyniosła zdobycie Skanii i wyparcie Danii z Płw. Skandynawskiego; kresem pozycji mocarstwowej Sz. jest wielka wojna północna, w której po początkowej serii błyskotliwych zwycięstw Karola XII, Sz. zmuszona była 1721 podpisać pokój, tracąc na rzecz Rosji m.in. Estonię, Inflanty, płd-.zach. Karelię, oraz Szczecin na rzecz Prus, a Bremę i Verden na rzecz Hanoweru. Po śmierci Karola XII rządy objął Fryderyk I Heski (1720–51), a następnie Adolf Fryderyk (1751–71), w okresie ich rządów władza królewska słabnie, dominuje Riksdag, rozdarty rywalizacją stronnictwa "Czapek" (mieszczaństwo i drobna szlachta zainteresowane stabilizacją, rozwojem handlu itp.) i “Kapeluszników” (arystokracja, dążąca do przywrócenia Sz. pozycji mocarstwowej); 1741–43 wojna z Rosją kończy się utratą płd.-wsch. Finlandii; 1756–63 udział w wojnie siedmioletniej przeciw Prusom przynosi kolejną klęskę; dopiero wojskowy zamach stanu Gustawa III przeprowadzony 1772 stabilizuje państwo, sprzyja prądom oświecenia (1786 powstaje Akad. Szwedzka, działają m.in. K. Linneusz, A. Celsjusz, K. Scheele), jednakże jego próba przywrócenia tronowi władzy absolutnej, zniesienia Riksdagu oraz odzyskania w wojnie z Rosją (1788–90) strat terytorialnych kończy się niepowodzeniem, Gustaw III ginie w wyniku spisku oficerskiego; za czasów jego następcy Gustawa IV Sz. staje od 1805 po stronie koalicji antyfranc. i traci 1807 posiadłości na Pomorzu Zach., 1808 ostatecznie Finlandię i W. Alandzkie na rzecz Rosji; 1809 Riksdag detronizuje odpowiedzialnego za klęski Gustawa IV i uchwala konstytucję stanowiącą do dziś fundament ustrojowy Sz. (monarcha pełni odtąd gł. funkcje reprezentacyjne); 1810 powołany na tron marszałek napoleoński J. Bernadotte, jako Karol XIV (zapoczątkował dynastię rządzącą do dziś) przeorientował politykę Sz. przechodząc do koalicji antynapoleońskiej, w wyniku czego na mocy pokoju kilońskiego Sz. uzyskała Norwegię (od 1818 połączoną unią personalną). Wiek XIX przyniósł podwojenie areału ziem uprawnych, rozbudowę przem., zwł. wydobywczego, sieci kolejowych, silny rozwój ruchu spółdzielczego, a pod koniec stulecia – związkowego; nastąpił także znaczny przyrost ludności, wywołując falę emigracyjną do USA; 1866 czteroizbowy parlament zastąpiono dwuizbowym; pod koniec stulecia nasiliły się dążenia niepodległościowe Norwegów, którzy 1905 jednostronnie zerwali unię. Podczas I i II woj. świat. Sz. zachowała neutralność; 1919 wprowadzono 8-godzinny dzień pracy, 1921 przyznano prawa wyborcze kobietom; bezrobocie i trudności gosp. lat 20. sprawiły, że silne wpływy uzyskała lewica, zwł. Sz. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SDAP), sprawująca od 1932 (z niewielkimi przerwami: 1976-82 i 1991-94) rządy, oparte na interwencjonizmie państwa, rozbudowanym systemie opieki socjalnej, szerokiej samorządności i silnym ruchu związkowym; podczas II woj. świat. znaczącą rolę odegrał Sz. Czerwony Krzyż, działając na rzecz ofiar wojny w całej Europie; 1946 Sz. przystąpiła do ONZ, 1948 została objęta planem Marshalla; 1953–61 przedstawiciel Sz. Dag Hammarskjöld był sekretarzem generalnym ONZ; Sz. nie przystąpiła jednak wówczas do NATO ani Wspólnego Rynku (tylko do EFTA – 1959), preferując politykę "aktywnej neutralności", zwł. w okresie rządów premiera O. Palme (1969–76 i 1982–86); 1971 zniesiono izbę wyższą Riksdagu, 1975 wprowadzono nową konstytucję ograniczającą rolę monarchy do funkcji ściśle reprezentacyjnych (od 1973 Karol XVI Gustaw); po rozpadzie ZSRR w polit. zagr. przestano akcentować neutralność; 1992 ratyfikowano układ EFTA-EWG o utworzeniu Eur. Obszaru Gospodarczego; 1995 (po ogólnonarodowym referendum) Sz. przystąpiła do Unii Europejskiej odrzucając jednak w referendach 1999 i 2003 zastąpienie korony przez euro; w polityce społecznej Sz. uważana jest za kraj modelowy, mocno akcentujący kwestie równości obywateli ("szwedzkie państwo dobrobytu", jawność i otwartość życia publicznego, ochrona konsumentów), pionierskie w wielu kwestiach obyczajowych (równouprawnienia płci, ras, pokoleń, wychowania seksualnego młodzieży), czego ostatnim przykładem ustawowe wprowadzenie 2001 ceremoniału rozwodowego, a także najw. w świecie procentowy udział kobiet w życiu publicznym (czynnych zawodowo jest 80% kobiet, w parlamencie stanowią 47%, w rządzie - 50%); mimo b. wysokich podatków (lider na świecie) i b. wysokich nakładów na wydatki publiczne (pochłaniają one 60% budżetu) wysokie tempo rozwoju gospodarczego (2002 dwukrotnie wyższe od średniej w państwach UE), budżet zrównoważony; bezrobocie na poziomie 4% (uważanym za dolną granicę, po przekroczeniu której zaczyna brakować siły roboczej); w wyborach parlamentarnych 2002 rządząca SDAP zwiększyła liczbę mandatów w parlamencie, premierem jej przywódca Göran Persson (od 1996); IX 2006 wybory parlamentarne wygrywa centro-prawicowy sojusz pod przywództwem lidera Partii Umiarkowanej Fredrika Reinfeldta (zdobywa 178 miejsc w 349-osobowym parlamencie); również wybory 2010 wygrywa centro-prawica nie osiągając jednak większości w parlamencie; sensacją stał się fakt wprowadzenia 20 posłów przez skrajna prawicę; państwo czł. ONZ, UE, IMF/MFW, OECD, WTO.
FALUN, BERNADOTTE Jean Baptiste, ŚLĄSKIE WOJNY, ORESUND, VAXJÖ, MELAR, LINNEIT, KAROL XII, OLAFA ŚWIĘTEGO ORDER KRÓLEWSKI, CHRYSTIAN I