Norge, Królestwo Norwegii, Kongeriket Norge
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 97% Norwegów; nadto Szwedzi, Duńczycy, Pakistańczycy, Finowie, ok. 40 tys. Lapończyków; w miastach zamieszkuje 75% ludności; gęstość zaludnienia 13,8 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74 lata, kobiety - 80 lat; dominująca religia: protestantyzm (gł. ewangelicy) - 88,6%, bezwyznaniowi 3,2%, nadto katolicy, muzułmanie.
USTRÓJ. Monarchia parlamentarna od 1905, konstytucja z 1814; parlament jednoizbowy (Storting), dzielony na 1. sesji na wydział wyższy (Lagting - 1/4 deputowanych) i niższy (Odelsting - 3/4 deputowanych); kadencja 4-letnia, ob. 165 posłów wybieranych w głosowaniu powszechnym; głową państwa król (od 1991 Harald V) z kompetencjami ustawodawczymi i prawem do przewodniczenia obradom parlamentu; władza wykonawcza w rękach rządu zw. Radą Państwa z ministrem stanu o kompetencjach premiera na czele (powoływany i odwoływany przez króla); gł. partie: socjaldemokratyczna Norw. Partia Pracy, ludowa Partia Centrum i konserwatywna Höyre; kraj dzieli się na 19 prowincji (Fylker).
TERYTORIA ZALEŻNE. Do N. należy: grupa wysp zw. Svalbard (m.in. W. Niedźwiedzia, W. Barentsa, Spitsbergen, Ziemia Króla Karola) i w. Jan Mayen na M. Arktycznym oraz Ziemia Królowej Maud, W. Piotra I, W. Bouveta w rejonie Antarktydy.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynno-górskie, z wyjątkiem sięgającej głęboko w ląd niziny u płd. wybrzeży; wzdłuż całego kraju z płd.-zach. na płn.-wsch. rozciągają się G. Skandynawskie, o młodej rzeźbie polodowcowej, z najw. szczytem Galdhpiggen (2469 m); charakterystyczne dla krajobrazu fieldy i płaskowyże; ok. 1700 lodowców (najw. Jostedalsbreen, Folgefonni, Aftobreen); linia brzegowa (dł. ok. 20 tys. km) z licznymi, głęboko wciętymi w ląd, wąskimi zatokami, zw. fiordami (najdł.: Sognefjord - 184 km, Hardengerfjord - 170 km); wzdłuż wybrzeży ponad 50 tys. wysp (w tym archipelagi Lofoty i Vesterlen); klimat morski, na południu umiarkowanie ciepły (dzięki wpływowi Prądu Zatokowego), przechodzący w chłodny w części środk. kraju i subpolarny w płn.-wsch.; średnia temp. stycznia na południu 1-2oC, na północy -10 do -15oC; lipca odpowiednio 14-18oC i 10oC; opady zróżnicowane: 500-800 mm na południu, 2000-3500 na płn.-zach. stokach G. Skandynawskich; rzeki krótkie (najdł. Glomma 598 km, Lgen 342 km), z licznymi progami i wodospadami, o dużym potencjale energetycznym; ponad 160 tys. jezior (najw. Mjsa - pow. 366 km2, Femund, Msvatn); lasy zajmują 26% pow., na południu mieszane i liściaste, na północy sosnowe, świerkowe i brzozowe; na dalekiej północy roślinność arktyczno-tundrowa, także wrzosowiska, torfowiska; świat zwierzęcy reprezentują m.in. renifery, rosomaki, wilki, niedźwiedzie, lemingi, lisy; sporo parków nar. (najw. Hardangervidda, Jotunheimen).
GOSPODARKA. Wysoko rozwinięty kraj przemysłowy, o licznych bogactwach naturalnych; wydobycie ropy naft. z szelfu na M. Północnym i M. Norweskim i gazu ziemnego (obok Bergen - jedne z najw. złóż na świecie); eksploatacja rud żelaza, miedzi, tytanu, niklu, molibdenu, cynku, ołowiu, siarki, wapieni i granitów, srebra; rozwinięty przem. elektrochemiczny, stoczniowy (także budowy platform wiertniczych do wydobywania ropy naft.), drzewny i celulozowo-papierniczy oparty na własnych zasobach leśnych, maszynowy, metalowy, elektrotechn., spoż., porcelanowy; hutnictwo żelaza, aluminium, cynku; rafinacja ropy; wielkie rybołówstwo morskie (II miejsce w świecie, gł. śledzie, makrele, dorsze, ale także wieloryby, co jest przedmiotem krytyki międzynar. organizacji ekologicznych); gł. porty rybackie: Bergen, Stavanger; blisko 100% energii elektr. pozyskiwanej z hydroelektrowni; b. niski odsetek użytków rolnych (3% pow.); wysoko rozwinięte, zmechanizowane rolnictwo (dotowane przez państwo, chronione cłami), zwł. hodowla bydła typu mlecznego, owiec, reniferów, zwierząt futerkowych; uprawa jęczmienia, owsa, pszenicy, roślin pastewnych, ziemniaków, warzyw; w transporcie duża rola żeglugi pełnomorskiej (IV w świecie flota pod względem tonażu - po Liberii, Panamie i Grecji) i przybrzeżnej; sieć kolejowa rzadka (ze względu na trudne warunki terenowe), drogowa dobrze rozwinięta; międzynar. port lotniczy w Oslo (Fornebu); rozwinięta turystyka i sporty zimowe; w Oslo Akad. Nauk i Literatury, zał. 1857, wysuwająca kandydatów do pokojowej nagrody Nobla przyznawanej przez parlament norweski; 4 uniw. (najstarszy w Oslo, zał. 1811), kilkanaście innych szkół wyższych, kilkadziesiąt instytutów.
HISTORIA. Ślady obecności człowieka na ziemiach N. sięgają ; rozproszone plemiona Normanów (zw. wikingami), żyjące w N. i w Danii od początku n.e. w 2. poł. VIII w. skolonizowały W. Owcze, Szetlandy, Orkady i rozpoczęły łupieżcze wyprawy u wybrzeży Szkocji i Irlandii, z czasem docierając m.in. do Grenlandii i Ameryki Płn. (ok. 1000); zjednoczenia plemion norweskich dokonał 872 Harald I Haarfager, zw. Pięknowłosym; pod koniec X w. państwo wikingów dostawało się kilkakrotnie pod władzę Danii i Szwecji, a także uległo chrystianizacji; 1014 i 1066 wikingowie ponieśli klęski pod Clontarf i Stamford Bridge, co zakończyło epokę ich ekspansji, a zarazem przyczyniło się do umacniania państwowości; 1152 powstało arcybiskupstwo w Nidaros (ob. Trondheim), gdzie Olaf I Tryggvason zał. wcześniej stolicę; w XIII w. Haakon III Haakonsson i jego syn Magnus VI podporządkowali formalnie Grenlandię, Islandię, Orkady i Szetlandy, wprowadzili zasadę dziedziczności tronu, uporządkowali prawo, doprowadzili do rozkwitu miast; jednocześnie znaczące wpływy uzyskała Hanza, ograniczając rozwój handlu i żeglugi norw.; 1319 zawiązano unię personalną ze Szwecją, 1380 z Danią; 1397 Małgorzata I Duńska doprowadziła do powstania unii 3 państw skandynawskich (unia kalmarska), ogłaszając swego wnuka (Eryka Pomorskiego, równocześnie prawnuka Kazimierza Wielkiego) władcą trzech królestw; Szwecja wyzwoliła się od zależności duńskiej 1523, Norwegia dopiero 1814; w XVI w. narzucono N. luteranizm, j. duński oraz przeprowadzono sekularyzację dóbr kościelnych; w XVII w. wojny duńsko-szwedzkie przyniosły utratę niektórych prowincji N. na rzecz Szwecji (Jämtland, Härjedalen, Bohuslän, przejściowo Trondheim); XVII i XVIII w. przyniosły też, w ślad za osłabieniem Danii, rozwój gospodarczy, zwł. górnictwa, przem. stoczniowego, drzewnego, rybołówstwa, rolnictwa (sprzedaż ziemi wolnym chłopom); po wojnach napoleońskich Dania jako sojusznik Francji została zmuszona na mocy pokoju kilońskiego do oddania N. Szwecji; Zgromadzenie Nar. wszystkich stanów obwołało jednak królem dotychczasowego namiestnika duń. księcia Christiana Fryderyka i uchwaliło konstytucję niepodległości; pod naciskiem militarnym Szwecji, wspieranej przez Rosję i W. Brytanię, ustanowiono ze Szwecją rodzaj unii odrębnych państw ze wspólnym monarchą, ale osobnym parlamentem (Storting) i rządem (odpowiedzialnym przed królem); nastąpił okres rozkwitu przem. i kultury nar.; 1884 przywódca norweskiego ruchu nar. Johan Sverdrup wywalczył podległość rządu parlamentowi, a 1905 Storting rozwiązał unię, co potwierdziło referendum narodowe; po negocjacjach ze Szwecją na tron powołano księcia duńskiego Karola, który przyjął imię Haakona VII; podczas I woj. świat. N. zachowała neutralność; czł. Ligi Narodów od 1920; w tymże roku zyskała zwierzchność nad Svalbardem, 1930 przyłączyła wyspę Jan Mayen, 1933 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze odrzucił jej roszczenia dot. Grenlandii; 1940 inwazja hitlerowskich Niemiec, emigracja króla i rządu do W. Brytanii, walki m.in. w rejonie Narwiku przy udziale wojsk pol. (Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich), franc. i bryt.; przejęcie władzy przez kolaboracyjny rząd V. Quislinga, przy równoczesnym silnym ruchu oporu; od 1945 w ONZ (Norweg T.H. Lie był pierwszym sekretarzem gen. organizacji), 1947 przystąpienie do Planu Marshalla, 1949 do NATO – z zakazem stacjonowania obcych wojsk na terytorium N. i składowania (od 1957) broni atomowej w czasie pokoju; 1972 odrzucenie w referendum ewentualnego przystąpienia do EWG; 1981, 1986–89, 1990–96 premierem pierwsza w historii N. kobieta Gro Harlem Brundtland; 1991 zmiana na tronie N., odtąd królem Harald V; 1992 ratyfikowanie układu EWG-EFTAo utworzeniu Eur. Obszaru Gosp., który 1994 wszedł w życie, obejmując N.; ponowne starania rządu o przyjęcie do UE odrzucone w referendum 1995: niechęć społeczeństwa wywołana obawami o pogorszenie sytuacji przeżywającej rozkwit gospodarki (po rozpoczęciu eksploatacji złóż ropy naft.); 1997 zmiana partii rządzącej z socjaldemokratycznej na koalicję partii centroprawicowych, premierem K.M. Bondevik; 1999 spór z Islandią o łowiska w rejonie Svalbardu uregulowany polubownie; w wyborach parlamentarnych 2001 zwycięstwo Norw. Partii Pracy, u steru rządu utrzymuje się jednak koalicja Chrześc. Partii Ludowej, Partii Konserwatywnej i Partii Liberalnej (premierem pozostał K.M. Bondevik); w polityce zagr. m.in. podpisanie 2000 z Polską deklaracji o współpracy energetycznej, której elementem jest podpisany 2001 wstępny kontrakt na budowę rurociągu na dostawy gazu ziemnego z N. do Polski; 2001 przystąpienie do układu z Schengen (znoszącego utrudnienia w ruchu osobowym między państwami Unii Eur., do której N. nie należy) oraz inicjatywa dyplomatyczna, która doprowadziła (2002) do rozmów pokojowych w Sri Lance między Tamilami a siłami rządowymi; N. zaangażowana też jest w pokojowe rozwiązanie konfliktu między Izraelem a Palestyną; w polityce wewn. wg sondaży opinii publicznej (przeprowadzonych 2001) w N., ocenianej aktualnie jako najzamożniejszy kraj świata, liczba przeciwników integracji z UE to rośnie (56,7%), to znów spada (2003 - poniżej 50%); w gosp. coraz wyższy udział ropy naft. w PKB (1998 - 15%; 2001 - 23%), a także w wartości norweskiego eksportu (1998 - 30%; 2001 już 45%); dochód na głowę mieszk. osiągnął 2003 aż 39 805 dol.; wobec ostrzeżeń ekspertów, iż słabnie produktywność norweskiej gospodarki, którą psuje "łatwy pieniądz", 1996 powołano Fundusz Przyszłych Pokoleń na którym 2005 znajdowało się już ponad 185 mld dol.; fundusz, z którego rząd może wykorzystać tylko 4% rocznie, po 10 latach istnienia stał się przedmiotem społ. krytyki kierowanej obawą przed ewentualną utratą wartości pieniądza; wybory parlamentarne 2005 wygrała opozycyjna koalicja lewicowa (której przewodzi Norweska Partia Pracy), uzyskując 86 mandatów w liczącym 169 miejsc parlamencie; premierem został lider labourzystów Jens Stoltenberg (46-letni ekonomista); socjaliści zapowiedzieli powstrzymanie prywatyzacji strategicznych koncernów (państwo utrzyma 71% udziałów w koncernie Statoil, 44% w producencie aluminium i energii Norsk-Hydro i 54% w telekomunikacji - Telenor), a także zamrożenie podatków na jednym poziomie do końca kadencji, odstąpili natomiast od zawartego w programie wyborczym zmniejszenia wydobycia ropy i gazu oraz wykluczyli organizację referendum na temat członkostwa Norwegii w UE (ostatnie odbyło się 1994); państwo czł. OBWE, EFTA, Rady Europy, NATO, OPEC, Rady Północnej, ONZ.
STORTING, JOTUNHEIMEN, LINDESNES, POLSKA. WARUNKI NATURALNE. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE, HARALD I HAARFAGER, SCHENGEN, OSLOFJORD, CHRYSTIAN I, DANIELSEN Egil, DRAMMEN