(od niem. Hanse - stowarzyszenie handlowe, gromada) w średniowiecznej Europie związek kupców lub miast mający na celu uzyskiwanie przywilejów i ułatwień w handlu. Najstarsze h. tworzone były w Niderlandach, np. h. londyńska, grupująca w XIII w. kupców 15 miast flandryjskich, z Brugią na czele, dążyła do organizacji skupu wełny w Anglii dla manufaktur flandryjskich; h. 17 miast organizowała handel płn. Francji i płd. Niderlandów na targach w Szampanii. Najw. znaczenie osiągnęła H. niemiecka, w XIV i pocz. XV w. odegrała wielką rolę w historii gosp. Europy jako potęga handlowa i polityczna władająca rynkami i wpływająca na losy państw bałtyckich i skandynawskich. Podstawą H. był związek miast wendyjskich: Lubeki, Wismaru, Rostocku, Strzałowa i Gryfii, które od 1256 organizowały zjazdy, na których omawiano aktualne sprawy gospodarcze i polityczne. W 1241 Lubeka zawarła również przymierze z Hamburgiem i z Soest. Dążąc do opanowania rynków wsch., kupcy niemieccy utrzymywali kantor w Nowogrodzie, zaś na zach. rosły ich wpływy w Brugii (Niderlandy) i Londynie. W XV w. do H. należało ponad 160 miast, którym przewodziła Lubeka; wśród nich znalazły się także polskie miasta: Gdańsk, Elbląg, Toruń, Kraków. Głównym celem H. było dążenie do zmonopolizowania handlu w Europie Płn. i Wsch. oraz walka o utrzymanie wyłączności pośrednictwa w wymianie pomiędzy Flandrią a Anglią i Skandynawią oraz Rusią a krajami płd.-bałtyckimi. Od 1358 odbywały się zjazdy delegatów miast hanzeatyckich. Grupy miast tworzyły tzw. kwartały hanzeatyckie, np. kwartał prusko-inflancki obejmował: Gdańsk, Rygę, Rewel (obecny Tallin), Toruń, Elbląg, Braniewo, Królewiec, Parnawę, Dorpat. Do H. należały także miasta szwedzkie: Sztokholm i Kalmar oraz miasta położone z dala od gł. szlaków wodnych jak: Halle, Magdeburg, Wrocław, Kraków; ze względu na słabszą pozycję miały one jednak małe wpływy na zjazdach. Monopol H. wynikał z przywilejów nadawanych przez władców krajów, z którymi H. utrzymywała kontakty handlowe. W miarę umacniania swej pozycji na danym terenie H. budowała własne, eksterytorialne faktorie handlowe (np. w Brugii, Londynie, Bergen w Norwegii, Nowogrodzie, w Skanii), dzięki którym kupcy H. handlowali z okoliczną ludnością na warunkach znacznie korzystniejszych niż inni, co hamowało rozwój miejscowego kupiectwa, prowokując wrogość i agresję wobec H. Wielokrotnie dochodziło więc do wojen, które H. prowadziła w obronie swych interesów (np. 1368-1370 wojna z Waldemarem IV, królem Danii, zakończyła się zwycięstwem H. i całkowitym uzależnieniem Danii od H.). H. wtrącała się w wewnętrzne sprawy miast-członków, ograniczając wpływy cechów zrzeszających średnie i drobne kupiectwo na rzecz współdziałającego z nią patrycjatu. W ciągu XV w. podejmowano próby uwolnienia krajów bałtyckich spod dominacji H., a wśród miast hanzeatyckich narastały konflikty (miasta pruskie z Gdańskiem i inflanckie z Rygą wystąpiły przeciw Lubece). Rosnąca od poł. XV w. potęga gosp. Holandii i Anglii oraz dążenie wielu krajów do pozbycia się pośrednictwa handlowego H. doprowadziły w końcu XV w. i pocz. XVI w. do powolnego upadku H. W poł. XVII w. H. faktycznie przestała istnieć, jednak do 1934 Lubeka, Hamburg i Brema nosiły nazwę wolnych miast hanzeatyckich.
- Hanza, w średniow. związek...
- Hanza niemiecka, zrzeszenie miast niem.(...)
- ERYK POMORSKI, (1382-1459)