Danmark, Królestwo Danii, Kongeriget Danmark
Państwo w płn.-zach. , na Płw. Jutlandzkim oraz ok. 480 pobliskich wyspach, między M. Bałtyckim a M. Północnym; od płd. graniczy z Niemcami; pow. 43 094 km2 (bez Grenlandii i W. Owczych stanowiących tzw. terytoria zależne D.); 5,4 mln mieszk. (2006); stol. Kopenhaga 1,1 mln mieszk., gł. miasta rhus, Odense, lborg, Esbjerg, Randers, Kolding, Herning, Helsingr; jednostka monetarna: 1 korona duńska =100 öre; język urzędowy duński; PKB na 1 mieszk. 37 tys. dol. (2003).
WARUNKI NATURALNE. Część kontynentalna kraju zajmuje ponad 29 tys. km2, wyspy ok. 13 tys. km2; najw. Zelandia 7042 km2, Fionia 2986 km2, Lolland 1244 km2, Bornholm 588 km2; pow. półwyspu i wysp nizinna, ukształtowana przez lodowce; zach. część Jutlandii z pagórkami wydmowymi i licznymi jeziorami przybrzeżnymi; na wsch. wzniesienia morenowe (do 173 m, Yding Skovhj); liczne jeziora; na wsch. linia brzegowa rozwinięta, wąskie zatoki wchodzą głęboko w ląd; na zach. i płn. wyrównana, wzdłuż brzegu mierzeje, wydmy, zalewy, jeziora lagunowe; wzdłuż płd.-wsch. wybrzeży rozległy pas płycizn (zalewanych 2 razy dziennie przypływami). Klimat umiarkowany morski, ciepły (pod wpływem Atlantyku); zimy krótkie łagodne, lata chłodne wilgotne; średnia temp. stycznia 1–0°C, lipca 15–17°C; średnia roczna suma opadu 600–800 mm; rzeki krótkie, zasobne w wodź (najdłuższa Guden, 158 km); roślinność naturalna wyparta wskutek wieloletniej działalności gosp. człowieka, nieliczne pozostałości torfowisk i wrzosowisk, lasy sztucznie nasadzone świerkiem, modrzewiem i sosną zajmują 11,5% pow., na wydmach w części zach. trawy i krzewiaste wierzby.
LUDNOŚĆ. Dominują Duńczycy (97,3%), nadto Turcy (0,5%), Skandynawowie (0,4%), Brytyjczycy, Niemcy, uchodźcy z krajów b. Jugosławii, inni; gł. wyznania: protestantyzm (91% – kościół ewangelicko-luterański jest kościołem państwowym), 0,6% katolików, 0,4% innych chrześcijan, 8 tys. żydów; gęstość zaludnienia 124 osoby/km2; miasta zamieszkuje 87% ludności; niski (w pobliżu zera) przyrost naturalny; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 72 lata, kobiety 78 lat.
USTRÓJ. Dziedziczna monarchia parlamentarna oparta na konstytucji z 1953; głową państwa monarcha (od 1972 królowa Małgorzata II) o pewnych uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych; parlament (Folketing) liczy 179 posłów (w tym po dwóch z Grenlandii i W. Owczych), kadencja 4-letnia; rząd powołuje król na wniosek większości parlamentarnej; w skład D. wchodzą posiadłości zamorskie: Grenlandia i W. Owcze o szerokiej autonomii; system władzy wielopartyjny; pod względem adm. obszar D. podzielony jest na 5 regionów.
GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty; produkcja przemysłowa dostarcza 27% produktu nar. brutto, usługi 70%, rolnictwo 3%; niewielkie zasoby własnych kopalin z wyjątkiem ropy naft. i gazu ziemnego wydobywanych z bogatych złóż w szelfie M. Północnego, na kontynencie węgiel brunatny oraz surowce do produkcji mat. budowlanych; rozwinięty przem. spożywczy, zwł. mięsny, mleczarski (2% świat. produkcji serów, 6. miejsce w produkcji masła), cukrowniczy (5. miejsce w świecie), browarniczy (najw. w świecie wskaźnik produkcji piwa na 1 mieszk. – 180 l), przetwórstwo ryb, warzyw i owoców, wysoko rozwinięty przem. stoczniowy (najstarszy przem. duński, 2. miejsce w Europie pod względem tonażu wodowanych statków, wielka produkcja silników okrętowych na eksport), elektroniczny i elektrotechniczny (silniki elektryczne, sprzęt łącznościowy, radia i telewizory), papierniczy (w oparciu o import celulozy ze Szwecji i Finlandii), przetwórstwo ropy naft., hutnictwo żelaza i aluminium, produkcja cenionych w świecie maszyn roln., montaż samochodów, przem. chemiczny (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin, farmaceutyki, kosmetyki, barwniki, oleje, gumy), cementowy, szklarski, ceramiczny (szlachetne krzemionki), meblarski.
Rolnictwo b. nowoczesne, o wysokiej wydajności, zorganizowane gł. w formie spółdzielni i kooperatyw gminnych lub wiejskich; grunty orne zajmują przeszło 60% pow. kraju; uprawa jęczmienia i pszenicy (90% areału uprawnego, z przeznaczeniem gł. na pasze), nadto buraków cukrowych, żyta, owsa, rzepaku, ziemniaków, kapusty, pomidorów i cebuli; plony niemal we wszystkich uprawach roślinnych należą do najwyższych w świecie; doskonale rozwinięta hodowla bydła mlecznego (najw. wydajność w świecie 6,2 tys. litrów od krowy), trzody chlewnej (roczny ubój 12 mln sztuk, 2. miejsce w świecie za Nową Zelandią) i drobiu; ceniona hodowla zwierząt futerkowych, zwł. norek; b. wysoki poziom agrotechniki; rozwinięte rybołówstwo morskie i przetwórstwo ryb (3. miejsce w świecie pod względem połowów ryb na 1 mieszk.), gł. porty rybackie: Esbjerg, Skagen, Thyborn; rozbudowana flota handlowa oraz promowa (połączenia między wyspami duńskimi oraz linie do Szwecji, Niemiec, Norwegii, W. Brytanii); turystyka wzdłuż całego wybrzeża.
Sieć komunikacyjna oparta na transporcie samochodowym, gęstość dróg kołowych jedna z najw. w świecie (165 km/100 km2), 350 samochodów osobowych na 1000 mieszk., gęsta sieć linii autobusowych, linie kolejowe znacząco polikwidowane; rozwinięty transport lotniczy, gł. port lotn. Kastrup k. Kopenhagi. Kilkanaście wyższych uczelni, najstarszy uniw. w Kopenhadze, zał. 1479. Kraj o b. wysokim poziomie opieki socjalnej, z bezpłatną służbą zdrowia i oświatą (państwo dofinansowuje szkoły prywatne).
HISTORIA. W V i VI w. Jutlandię zajmują plemiona duńskie z płd. Skandynawii; VIII–XI w. duńscy wikingowie (Normanowie) podejmują odległe wyprawy łupieżcze; jednocześnie formuje się jednolite państwo, które w X w. obejmuje cały Płw. Jutlandzki; w 1. poł. XI w. zakończenie chrystianizacji zapoczątkowanej w IX w.; w XII w. D. dąży do panowania na płd. Bałtyku, prowadząc wojny ze Słowianami Zach.; zdobyte terytoria traci 1227 w rezultacie przegranej bitwy pod Bornhöved; w XIV w. wojny z Niemcami i Hanzą, zakończone 1370 niezbyt korzystnym pokojem w Strzałowie; 1380 zajęcie Islandii, 1397 unia personalna (zw. kalmarską) z Norwegią, Szwecją, Szlezwikiem i Holsztynem; od 1448 rządy dynastii oldenburskiej;
1523 oderwanie się Szwecji, 1536 wprowadzenie przez Chrystiana IIIluteranizmu jako religii państwowej, połączone z sekularyzacją dóbr kościelnych, umocnienie państwa, rozkwit gospodarczy i kulturalny; dążność do dominacji na Bałtyku w XVI i XVII w. uwikłała D. w liczne wojny, m.in. 1560 o Inflanty, 1577 z Polską o Gdańsk, 1563–70 i 1611–13 ze Szwecją, które doprowadziły ostatecznie 1657 do utraty na rzecz Szwecji Gotlandii, Ozylii, Hallandu, Skanii i części Norwegii oraz przyniosły upadek mocarstwowej pozycji D., mimo wsparcia ze strony Polski (1658 kampania S. Czarnieckiego);
1660 wprowadzenie monarchii dziedzicznej i władzy absolutnej; 1700–21 udział w woj. północnej (po stronie Rosji), dalsze osłabienie państwa; w poł. XVIII w. próby zdobycia kolonii (W. Św. Tomasza w Indiach Zach.), rozbudowa floty, rosnący udział w handlu międzynar.; 1788 zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów; 1814 ostateczne zajęcie Grenlandii (po trwającej od końca XVII w. rywalizacji z Norwegią); rozwój D. zahamował udział po stronie Francji w wojnach napoleońskich, zwł. w blokadzie Anglii, którą zakończyło rozbicie k. Kopenhagi floty duńskiej (1801) przez Anglików pod wodzą Nelsona; konsekwencją porażki była 1815 utrata Norwegii i Helgolandu (wymieniony za Lauenburg);
1849 opozycja liberalna doprowadziła do obalenia rządów absolutnych, ustanowienia demokratycznej konstytucji oraz wprowadzenia dwuizbowego parlamentu (Rigsdagu); 1864 najazd Prus i Austrii (pod pretekstem obrony praw mniejszości niem.), utrata Szlezwiku, Holsztynu i Lauenburga; odtąd przyjęcie przez D. zasady neutralności, od drugiej poł. XIX w. rozwój rolnictwa i hodowli; podczas I woj. świat. neutralność, 1915 przyznanie praw wyborczych kobietom, 1918 oderwanie się Islandii (z zachowaniem unii personalnej), 1920 w wyniku plebiscytu odzyskanie części płn. Szlezwiku; 9 IV 1940 najazd Niemiec hitler., okupacja kraju, uformowanie się ruchu oporu kierowanego przez podziemną Radę Wyzwolenia; 1941 na Grenlandii za zgodą rządu podziemnego powstała baza wojskowa USA; od 1945 D. jest czł. ONZ, w tymże roku uznała niepodległość Islandii, 1948 przyznała autonomię W. Owczym, 1949 była czł.-założycielem NATO (nie wyraża jednak zgody na rozmieszczenie na swym terytorium broni nuklearnej), od 1952 czł. Rady Nordyckiej, 1960 przystąpiła do EFTA, 1972 na tronie duńskim zasiadła Małgorzata II (pierwsza od 600 lat kobieta w tej roli); 1973 przystąpienie do EWG;
1979 przyznanie autonomii Grenlandii; 1980–93 spór o łowiska z Norwegią, rozstrzygnięty polubownie przez Międzynar. Trybunał w Hadze; 1992 odrzucenie w plebiscycie traktatu z Maastricht; 1993 przyjęcie go (po poprawkach), członkostwo Unii Europejskiej (z zaniechaniem wprowadzenia euro, potwierdzonym ponownie 1999); w tymże roku początek wielkiej inwestycji: połączenia drogowego między Kopenhagą a szwedz. m. Malmö (most dł. 15 km nad cieśn. Öresund oraz tunel podmorski do pośredniej sztucznie usypywanej wyspy); rządy w XX w. przeważnie w rękach socjaldemokratów; 2001 pierwsze od 81 lat zwycięstwo Duńskiej Partii Liberalnej, premierem rządu koalicyjnego jej lider A.F. Rasmussen, który m.in. zmniejszył bezrobocie, obniżył podatki, wreszcie efektownie sfinalizował w Kopenhadze przyjęcie 10 nowych państw do Unii Europejskiej (podczas prezydencji Danii w I półroczu 2004); II 2005 przedterminowe wybory wygrała rządząca koalicja.
MADVIG, DIATOMIT, CHRYSTIAN II, MOTTELSON, ORESUND, JUTLANDY, EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI, OLAF I TRYGGVASON, ŚWIĘTOSŁAWA, LBORG