teoria i doktryna rozwijana przez K. Marksa i F. Engelsa, zgodnie z którą siły produkcyjne i stosunki produkcji stanowią bazę - podstawę podzielonego na klasy społeczeństwa; na tę podstawę zostaje nałożona nadbudowa polityczno-prawna (państwo jako narzędzie klasy dominującej) i ideologiczna (filozofia, religia), która spełnia funkcje kontrolne. W procesie rozwoju sił produkcyjnych wchodzą one w konflikt z nadbudową, czego wynikiem jest walka klas. Tę część teorii m. określa się jako materializm historyczny. W polemice z ekonomią klasyczną m. rozwinął własną ekonomię polityczną, wiążąc powstanie wartości dodatkowej i akumulację kapitału z wyzyskiem robotników - proletariatu. Konsekwencją tego miała być postępująca pauperyzacja proletariatu, która połączona z powodowanymi poszukiwaniem coraz większego zysku sprzecznościami w świecie imperialistycznym miała doprowadzić do upadku systemu kapitalistycznego, analogicznie jak sprzeczności wewnątrzsystemowe doprowadziły do upadku niewolnictwa czy feudalizmu. Upadek kapitalizmu doprowadzić miał poprzez fazę rewolucyjną kierowaną przez przemysłowy proletariat do uspołecznienia środków produkcji, budowy społeczeństwa komunistycznego bez klas, wyzysku i zniesienia państwa. Koncepcję rozwoju społecznego usystematyzował F. Engels, poszerzając ją o koncepcję rozwoju przyrody. Tę całościową teorię określa się jako materializm dialektyczny. Została ona zmodyfikowana przez W. Lenina, który w procesie przejścia do społeczeństwa socjalistycznego kluczową rolę przypisał kadrowej partii ("awangardzie proletariatu"), proponując własną teorię poznania (tzw. teorię odbicia). Wzmocniona tezą, że rewolucyjne przemiany w kierunku komunizmu zaczną się w krajach, gdzie kapitalizm był najmniej rozwinięty (w tzw. najsłabszych ogniwach - podczas gdy Marks i Engels twierdzili odwrotnie), teoria m. zaproponowana przez Lenina określana jest jako marksizm-leninizm. Jako deklarowana ideologia oficjalna w krajach realnego socjalizmu m. ulegał postępującej dogmatyzacji i degrengoladzie, niekiedy (jak w maoizmie) do granic karykatury. Rozwijany na Zachodzie (gł. A. Gramsci) nie przestał być jednym z gł. nurtów myśli XX w., a takie wątki, jak opisy historii, w której człowiek kreuje samego siebie, autokreacja przez pracę połączona z uwalnianiem się (początkowo nieświadomym, a potem świadomym) od rozmaitych form alienacji, wizja społeczeństwa wolnego od wszelkich form przymusu i wyzysku, z więziami społecznymi tworzonymi spontanicznie na zasadzie dobrowolnej identyfikacji jednostki z całością - zachowały nadal atrakcyjność.
EWOLUCJONIZM, KOŁAKOWSKI, LAFARGUE, REWIZJONIZM, , REIFIKACJA, ROSSELLI, FRANKO Iwan, DEBORIN, FIK Ignacy
- marksizm, system poglądów filoz.,...
- marksizm-leninizm, system poglądów filozof.,...
- MARKSIZM-LENIZNIZM, .