PRZEMIESZCZENIA LUDNOŚCI NA ZIEMIACH POLSKICH 1939-50

wymuszone działaniami wojennymi lub represyjną polityką państw okupacyjnych ruchy ludności, kontynuowane po zakończeniu II woj. świat. w wyniku podziału Europy, dokonanego przez mocarstwa alianckie na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Rozpoczęły się już w trakcie kampanii wrześniowej 1939 masową ucieczką ludności cywilnej na wsch. przed nacierającymi wojskami niem., a po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej (17 IX 1939) powrotem w kierunku Warszawy; po ewakuacji władz i instytucji państwa pol. do Rumunii opuściły kraj pojedyncze oddziały wojskowe oraz liczne niezorganizowane grupy żołnierzy: internowano ich w Rumunii ok. 32 tys., na Węgrzech ok. 40 tys., na Litwie ok. 15 tys. i Łotwie ponad 1,3 tys.; z obozów internowania większość żołnierzy stopniowo przedostała się do Francji, a następnie Anglii, zasilając Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie; ok. 50 tys. osób (gł. ludności cywilnej) udało się do Szwecji; po kapitulacji do niewoli niem. dostało się ok. 300 tys. żołnierzy i oficerów, do niewoli radzieckiej - ok. 230 tys. (z tego ponad 40 tys. żołnierzy zwolniono X-XI 1939, ok. 30 tys. zbiegło, do XII 1939 przekazano Niemcom ok. 42 tys., pozostałych skierowano do łagrów). Ocenia się, że 1939-41 z pol. kresów wsch. wywieziono w głąb ZSRR ok. 1,5 mln obywateli pol. (840 tys. Polaków, 280 tys. Żydów, 225 tys. Ukraińców, 90 tys. Białorusinów), przy czym dostępne obecnie źródła NKWD ustalają tę liczbę na poziomie ponad dwukrotnie niższym; ok. 400 tys. osób uznanych za aresztantów osadzono w ok. 40 obozach pracy (w rejonie Archangielska, Norylska, Jakucka, Władywostoku, na półwyspie Kola, na Kołymie, w kopalniach Ukrainy i Czukotki); do "amnestii" (VIII 1941) zmarło w obozach ponad 250 tys. obywateli pol.; oprócz aresztowanych, jako "przesiedleńców specjalnej kategorii" deportowano (m.in. do Kazachstanu) całe grupy ludności, m.in. inteligencję pracującą, chłopów, robotników wykwalifikowanych, kolejarzy, uchodźców z centralnej Polski; 1940 deportacje objęły Polonię z krajów nadbałtyckich: 50 tys. z Łotwy, 150 tys. z Litwy i 350 tys. z rejonu Wileńszczyzny; nadanie 29 XI 1939 obywatelstwa radzieckiego mieszkańcom wcielonych terenów ("paszportyzacja" wszystkich osób powyżej 16 lat, co dodatkowo zaburza późniejsze obliczenia ilości obywateli pol. znajdujących się w ZSRR) umożliwiło 1940-41 wcielenie do Armii Czerwonej roczników młodzieży (ok. 150 tys.); po agresji wojsk hitler. na ZSRR fala przemieszczeń połączona z masowymi egzekucjami towarzyszyła ewakuacji więzień z terenów przyłączonych; 1942 z Armią Pol. gen. Andersa ewakuowano do Iraku ogółem ok. 78 tys. żołnierzy i 35 tys. osób cywilnych; ok. 70 tys. byłych więźniów weszło w skład tworzonej 1943 1. Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki (następnie 1. Armii WP). Na ziemiach pol. wcielonych do Rzeszy niem. fale masowych wysiedleń i rugów (ze szczególnym natężeniem: 1939/40, wiosną 1940, 1940/41) dotknęły ponad 860 tys. osób; ponadto na roboty przymusowe do Rzeszy wysłano ponad 800 tys. osób; przesiedlenia i deportacje (także na roboty przymusowe do Niemiec) z terenów Generalnego Gubernatorstwa objęły do 1944 ogółem ponad 2 mln osób; dokonywano prób germanizacji ludności (kategoria Volksdeutschów), najczęściej różnego rodzaju szykanami; w ten sposób np. wcielono do Wehrmachtu ok. 70 tys. osób na Pomorzu; przesiedlenia dotykały różnych grup społ., narodowościowych bądź ogółu mieszk. danego regionu (ok. 150 tys. wysiedlonych z Zamojszczyzny XI 1942 - VIII 1943); po powstaniu warszawskim 1944 wysiedlono z miasta całą ludność cywilną. 1943-44 walki frontowe i terror UPA spowodowały ucieczkę ludności pol. z terenów na wsch. od linii Curzona (ok. 300 tys.); zaczęła się również ewakuacja z ziem pol. ludności niem. (ok. 4 mln, do 1948 dalsze 4 mln opuściło tereny objęte nowymi granicami Polski). Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie pol. aresztowania i deportacje ludności (w tym żołnierzy AK) do ZSRR objęły 1944-45 ponad 200 tys. osób (nie licząc Mazurów, autochtonów ze Śląska Opolskiego itp.), jedynie część wywiezionych powróciła do kraju po 1955. Po zakończeniu II woj. świat. poza granicami Polski znajdowało się ponad 5 mln obywateli pol. - w następstwie zmian terytorialnych, wywózek, służby wojskowej itd. Sprawą ich powrotu zajmował się powołany 7 X 1944 Państw. Urząd Repatriacyjny (PUR); na podstawie umowy z ZSRR (6 VII 1945) przyznającej prawo do repatriacji osobom ("mogącym udowodnić obywatelstwo pol.") narodowości pol. i żydowskiej, które do 17 IX 1939 miały obywatelstwo pol. - do kraju przybyło (1945-50) ponad 260 tys. osób. Według danych radzieckich po 1950 pozostało w ZSRR ok. 1,6 mln Polaków; w całej statystyce migracji na terenach ZSRR "brakuje" więc ok. 1,5 mln osób - albo uznanych za "nie-Polaków", albo będących ofiarami represji. Migracje ludności pod koniec wojny i po jej zakończeniu miały różne kierunki i natężenie; 1945-46 przesiedlono z Polski do ok. 480 tys. Ukraińców, 36 tys. Białorusinów, ok. 20 tys. Litwinów (do 1947); ok. 150 tys. Ukraińców, Łemków i in. narodowości przesiedlono 1947 na Pomorze Zach. w ramach akcji "Wisła". Z ok. 2,5 mln wywiezionych do Niemiec ok. 600 tys. znalazło się po zakończeniu działań wojennych na terenie Ziem Odzyskanych; do 1946 z radzieckiej strefy okupacyjnej powróciło do Polski ponad 600 tys. osób (dalsze 100 tys. w latach następnych); repatriacja z zach. stref okupacyjnych przebiegała wolniej, z 1 mln znajdujących się tam Polaków wróciło do kraju (do 1950) ok. 800 tys. Ogólną liczbę Polaków, którzy opuścili kraj w czasie wojny i nie powrócili, szacuje się na ok. 500 tys., a liczbę osób przemieszczonych 1944-50 na ok. 8 mln; ponadto po wojnie nastąpiły wyjazdy osób narodowości niem., żydowskiej i in. oraz migracje ludności ze wsi do miast.