odrębna dziedzina twórczości artystycznej i rodzaj widowiska masowego, opartego na połączeniu środków wyrazu właściwych literaturze, teatrowi, plastyce, muzyce, choreografii i fotografii w specyficzną całość, zapisywaną następnie na błonie kinematograficznej lub nośniku magnetycznym (film wideo) z zachowaniem procesualności widzianego przez kamerę świata (ruchu). Dzieła filmowe, w zależności od treści, dzielą się na fabularne, dokumentalne, oświatowe, naukowe; ze względu na technikę wykonania wyodrębnia się f. animowane (rysunkowe, lalkowe i tzw. non-camerowe), f. nieme i dźwiękowe, czarno-białe i barwne, normalnoekranowe i panoramiczne, dwuwymiarowe i stereoskopowe; ze względu na sposób odtworzenia gotowego obrazu mówi się o f. kinowych (wyświetlanych w kinach) i telewizyjnych, przy czym f. kinowe mogą być przetwarzane na f. telewizyjne lub f. przeznaczone do oglądania w warunkach domowych (na kasetach wideo). Ze względu na długość wyróżnia się filmy krótkometrażowe (do 22'), średniometrażowe (do 55') i pełnometrażowe (przeciętnie 90-132'). Powstanie f. umożliwił 1894 wynalazek braci A. i L. Lumiére'ów polegający na skonstruowaniu aparatu (kamery) rejestrującego na przesuwającej się ruchem skokowym taśmie filmowej poszczególne fazy ruchu przedmiotów i osób na odrębnych klatkach (kadrach); kadry te były następnie wyświetlane z aparatu projekcyjnego na ekranie zawieszonym w wyciemnionym pomieszczeniu; taśma w aparacie przesuwa się z taką samą szybkością, jak w kamerze. Pierwsze kronikalne f. zrealizowali wynalazcy kamery i projektora i pokazali je publicznie 24 XII 1895 (Wyjście robotników z fabryki, Polewacz polany i in.); 1896 G. Mélis rozpoczął realizację pierwszych inscenizacji filmowych (m.in. Zamek diabła, Zdobycie bieguna północnego). Rozwój f. postępował wielotorowo: z jednej strony doskonalono technikę i sposób posługiwania się kamerą (1900 - zastosowanie kamery o zmiennej ogniskowej obiektywu i dużych zbliżeń; 1905 - użycie koloru; 1906 - pierwsza próba realizacji f. rysunkowego), z drugiej - opracowywano nowe metody inscenizacyjne oraz zasady konstrukcji fabularnych uwzględniające specyfikę f. (1903 - pierwszy fabularny western E.S. Portera Napad na ekspres, gdzie wykorzystano zdjęcia plenerowe). Wraz z rozwojem f. jako odrębnego gatunku twórczości postępowało przekształcanie się technik gry aktorskiej i sztuki reżyserskiej, masowość zaś f. wywoływała mit tzw. gwiazd filmowych, cieszących się popularnością na całym świecie. Momentami zwrotnymi w historii f. jako sztuki były realizacje G. Pastrone (1911-14 Cabiria), D.W. Griffitha (1915-16 Narodziny narodu, Nietolerancja), Ch. Chaplina (1925 Gorączka złota), S.M. Eisensteina (1925 Pancernik Potiomkin); f. zaczął się posługiwać precyzyjnym montażem, wielkimi plenerami, scenami masowymi, przemyślaną symboliką i konstrukcjami dramaturgicznymi, ruchomą kamerą umieszczoną na wózkach itd.; osiągnięcia te stworzyły kanon techniczny, reżyserski i aktorski f. niemego; 1910 E. Lausté skonstruował kamerę dźwiękową, ale dopiero 1927 A. Crosland realizuje pierwszy f. dźwiękowy (Śpiewak jazzbandu), co zmieniło zasadniczo kształt sztuki filmowej, nadając jej nowy wymiar (1930, R. Clair, Pod dachami Paryża - początek nurtu tzw. realizmu poetyckiego w f.). Film stał się także tworzywem, w którym odcisnęły się tendencje artystyczne obejmujące w XX w. cały obszar sztuki: ekspresjonizm (R. Wiene, F. Lang, F.W. Murnau), impresjonizm (L. Delluc, J. Epstein), nadrealizm (L. Buuel). W USA 1934 zrealizowano pierwszy film barwny (R. Marmoulian, Becky Sharp), a także dokonano pierwszych eksperymentów z dźwiękiem stereofonicznym (1940, W. Disney). Wykorzystanie słowa, dźwięku (muzyki, szumów, ciszy) poszerzyło ogromnie możliwości f. jako instrumentu analizy psychologicznej, sztuce aktorskiej zaś stworzyło szansę realizacji niejednokrotnie znacznie większą niż w tradycyjnym teatrze (1941, O. Welles, Obywatel Kane; 1945, L. Olivier, Henryk V i dalsze adaptacje sztuk W. Szekspira; M. Carné, Komedianci). Film z jednej strony poszukuje coraz doskonalszych technicznych i inscenizacyjnych środków wyrazu, z drugiej zmierza do włączenia w strukturę przedstawionego świata obrazów nieinscenizowanych, co najlepiej wyraziło się w nurcie włoskiego neorealizmu (1948, V. De Sica, Złodzieje rowerów; poza tym f. R. Rosselliniego, C. Zavattiniego, G. De Santisa). W latach 50. oprócz dominujących w świecie kinematografii włoskiej, amerykańskiej, francuskiej pojawia się także f. japoński (A. Kurosawa). Od lat 50. rozwój f. dokonuje się równolegle, a niekiedy konkurencyjnie w stosunku do upowszechnienia się telewizji i możliwości, jakie daje rejestracja obrazów na taśmie magnetycznej (1953). Na przełomie lat 50. i 60. narodziła się tzw. nowa fala kina francuskiego (1959, J.-L. Godard, Do utraty tchu), w USA tzw. szkoła nowojorska, w Anglii ruch młodych gniewnych; wielkimi indywidualnościami okazali się reżyserzy włoscy (gł. F. Fellini, M. Antonioni), w Szwecji I. Bergman, w Polsce A. Wajda, A. Munk, J. Kawalerowicz, W. Has (tzw. polska szkoła w filmie); rozwój f. szedł w stronę rozluźnienia więzów dramaturgicznych, wprowadzenia elementów f. dokumentalnego (tzw. cinéma-vérité). W poł. lat 60. dochodzi do głosu nowe pokolenie filmowców: w Czechosłowacji (M. Forman: Czarny Piotruś, Miłość blondynki), Jugosławii, ZSRR (A. Tarkowski: Andriej Rublow) Hiszpanii (C. Saura); kolejne lata przynoszą debiut nie znanych dotąd kinematografii, np. australijskiej (P. Weir: Piknik pod wiszącą skałą), nowozelandzkiej (J. Campion: Fortepian). W latach 80. i 90. f. rozwija się w ostrej walce konkurencyjnej z tv i wideo, co zmusza reżyserów do łączenia elementów ambitnego, psychologicznego kina z wymogami komercyjnymi (1990, K. Costner: Tańczący z wilkami; 1994, S. Spielberg: Lista Schindlera); poszerzenie możliwości f. daje powiązanie go z technikami komputerowymi (m.in. skomplikowana animacja komputerowa zastosowana przez S. Spielberga w Parku jurajskim, 1992); wg danych na koniec 2001 roku przeboje kasowe wszechczasów to 1) Titanic, z którego zyski wyniosły 1835,3 mln dol.; 2) Gwiezdne wojny - 922,3 mln; 3) Jurrasic Park - 919,7 mln; 4) Harry Potter i kamień filozoficzny - 844,5 mln dol.
JIČIN, KAPLAN, JÜRGENS, JASIUKIEWICZ, JAPOŃSKI FILM, SHOW BUSINESS, JUNOSZA-STĘPOWSKI, TECHNICOLOR, KAPER, JOANNA D'ARC