Lew N., hrabia (1828-1910)
pisarz i myśliciel ros., jedna z największych postaci literatury światowej, która wywarła wpływ na jej rozwój w XX w.; 1843-47 studiował prawo i arabistykę w Kazaniu; 1851 wyjechał na Kaukaz, gdzie wstąpił do wojska i brał udział w walkach z plemionami góralskimi, 1853-56 uczestniczył w wojnie krymskiej, w kampanii bałkańskiej oraz w obronie oblężonego przez desant franc.-ang. Sewastopola; po upadku miasta wyjechał do Petersburga i zgłosił dymisję z armii; 1857 i 1860-61 podróżował po Europie; 1862 ożenił się z córką zamożnego moskiewskiego lekarza, Zofią Bers i osiadł w rodzinnej Jasnej Polanie k. Tuły; prowadził wówczas działalność pedagogiczną wśród ludu (w latach 70. napisał kilka elementarzy i zbiorów czytanek). Debiutował trylogią składającą się z powieści Dzieciństwo, Lata chłopięce i Młodość; utwory te wykazywały daleką idącą niezależność T. od modnych wówczas tendencji lit. i filozoficznych (romantyzmu i klasycznej filozofii niem.), skłaniając się raczej w stronę tradycji oświeceniowej i sentymentalnej, ku dziedzictwu prozy psychologicznej z kręgu Hercena i Lermontowa i ku scjentyzmowi lat 40., z którego zaczerpnął - wzorem saintsimonistów - przeświadczenie, iż można budować pożądane wzorce moralne i następnie wg nich kształtować człowieka poprzez złożone oddziaływanie pedagogiczne; stąd też pierwotnie stawiał przed swoją twórczością cele ściśle pragmatyczne - wychowawcze; istotnym przełomem w ros. prozie batalistycznej stały się opowiadania wyrastające z kaukaskich i sewastopolskich doświadczeń T. (Opowiadania sewastopolskie), wnikliwie analizujące psychikę ludzką w stanie zagrożenia, słabość i wzniosłość w ludzkim charakterze, a także stany półświadome, w których urojenia i sny stapiają się ze światem realnym; utwory te stały się zapowiedzią sławnej, monumentalnej powieści Wojna i pokój. W okresie poprzedzającym jej powstanie T. przeżywa swoisty kryzys wartości: raz opowiada się za dydaktyzmem literackim, to znów występuje przeciwko niemu; chce być moralistą - a zarazem krytykuje "społecznikowskiego" ducha swoich czasów, podnosi tradycyjne, konserwatywne wartości rodziny i wysławia zalety ducha ros. ludu. Wojna i pokój (napisana 1863-69) obejmuje okres wojen napoleońskich, wybiegając w epilogu do roku 1820; historyczny kostium posłużył tu T. do surowej krytyki Aleksandra II, jest to zarazem apologia Rosji zjednoczonej; na to pozornie proste, patriotyczno-dydaktyczne tło nałożył T. losy postaci, zarysowanych z wnikliwością psychologiczną; w ich losach zawarł krytycyzm wobec wszelkich złudzeń historycznych, dając wyraz przekonaniu, że dzieje toczą się zgodnie z wolą niezidentyfikowanej i niemożliwej do przezwyciężenia Opatrzności (mechanizm jej działań ujawnia się zwłaszcza poprzez reakcje mas ludowych); powieść okazała się także rewolucyjna w sposobie opisu scen batalistycznych, w wyrażaniu złożoności międzyludzkich relacji, a także jako ekspresja osobistych poglądów pisarza na rangę sztuki, zadania inteligencji twórczej wobec społeczeństwa oraz elementarne ogniwo społecznej jedności - rodzinę, której chciał nadawać tradycyjny wzorzec. Swoistym rozwinięciem tego ostatniego problemu stała się Anna Karenina (1873-77); dał w niej znakomity portret kobiety, która poddając się uczuciu i porzucając elementarny, wg pisarza, element współżycia społeczno-obyczajowego: powinność, doprowadza do rozkładu własnej rodziny, a w konsekwencji do własnej zagłady; mimo że sam T. nie mógł zaaprobować działań swej bohaterki, wyraźnie opowiedział się za prawem człowieka do decydowania o sobie, za wyborem własnej drogi do szczęścia, nawet jeśli u końca tej drogi kryje się tragedia; w Annie Kareninie uniknął T. nadmiernie rozbudowanych efektów melodramatycznych (nie uniknęły ich natomiast kolejne ekranizacje tego arcydzieła), umiejętnie splatając los tytułowej bohaterki z wątkiem Lwa Lewina - idealisty, wierzącego, iż świat można naprawiać poprzez formułowanie wyrazistych wzorców moralnych. Po napisaniu Anny Kareniny T. koncentruje się gł. na rel. i filozof. publicystyce (o konieczności niesprzeciwiania się złu siłą i potrzebie doskonalenia moralnego oblicza człowieka); powraca do literatury w połowie lat 80. nowelami Śmierć Iwana Iljicza, Sonata Kreutzerowska oraz Ojciec Sergiusz, zawierającymi refleksję o zmarnowanym życiu ludzkim i znaczeniu moralnego rygoryzmu dla przezwyciężenia pokus, tkwiących w cielesności; w tym okresie T. zwraca się ku dramatowi (tragedia Ciemna potęga, komedia Płody edukacji oraz dramat Żywy trup); stopniowo porzuca izolację wobec problematyki politycznej, jaką sam sobie narzucił; z całą gwałtownością powraca do niej w wielkiej powieści Zmartwychwstanie - opartej na banalnej notatce kryminalnej; zawarł w niej kwintesencję swego światopoglądu, zwanego "chrześcijańskim anarchizmem": krytykuje władzę państwową, bezduszność sądu, a zwłaszcza Cerkwi, z jej cynizmem i uległością wobec polit. koniunktury (1901 Synod Najświętszy uznał go za bluźniercę i usunął z szeregów chrześcijan prawosławnych); możliwość odkupienia win - nawet najcięższych - tkwi wg T. nie w pozornych aktach religijności, ale w wewnętrznej godności ludzkiej osoby. Twórczość T. zamykają niewielkie opowiadania: Po balu, Hadżi-Murat (pisarz wrócił tu do tematyki kaukaskiej), a także Za co?, w którym ujawnił sympatię do pol. zesłańców - uczestników powstania listopadowego. T. miał przekonanie, iż jego własne życie stoi w sprzeczności z wyznawanymi poglądami etycznymi; zaczął więc praktykować swoistą ascezę, co w końcu odbiło się na poziomie życia licznej rodziny i wywołało ostre konflikty; zniechęcony nimi sędziwy pisarz ucieka z Jasnej Polany, udając się w nieokreśloną podróż; nabawił się zapalenia płuc i zmarł na małej stacyjce kolejowej Astapowo k. Riazania (ob. nosi nazwę Lew Tołstoj).
SHIGA, NIEMIROWICZ-DANCZENKO, PLISIECKA, RILKE, TUWIM, PISCATOR, , PIATTOLI, ROSYJSKA LITERATURA, THOREAU
- TOŁSTOJ, Aleksiej K., hrabia (1817-75)...
- TOŁSTOJ, Aleksiej N., hrabia (1883-1945)...
- Tołstoj Lew, (1828-1910)