(wł. concertare = współzawodniczyć); 1. forma muzyczna, której nazwę wprowadził D. Ortiz (1553); pierwotnie obejmowała ona kompozycje motetowo-kantatowe z towarzyszeniem instrumentu; w XVII i XVIII w. w Polsce popularny stał się k. wokalny (m.in. M. Mielczewski, S. Szarzyński). K. instrumentalny początkowo nie różnił się od sonaty i podobnie jak ona różnicował się na dwa rodzaje: concerto da chiesa oraz concerto da camera (z elementami tanecznymi). Po 1650 pojawia się i nabiera znaczenia forma k. solowego, z której powstaje concerto grosso, oparte na skontrastowaniu grupy instrumentów solowych (concertina) z grupą instrumentów o obsadzie orkiestrowej (A. Stradelli, A. Corelli, G. Muffat, G. Torelli, F. Geminiani). Schemat concerto grosso oparty był na czteroczęściowej sonacie da chiesa, ograniczonej następnie (A. Vivaldi) do trzech segmentów: allegro - adagio - allegro; schemat ten utrzymał się do XX w. Mistrzami formy concerto grosso byli m.in. J.S. Bach (Koncerty Brandenburskie) i G.F. Händel. Rozwój k. solowego na skrzypce zapoczątkował G.M. Bononcini, a kontynuowali tę formę m.in. A. Vivaldi (popularny cykl programowy Le Quattro Stagioni), G. Tartini, P.A. Locatelli; solowe k. na organy komponował m.in. G.F. Händel, na klawesyn - J.S. Bach (dokonując przy tym parafraz kompozycji mistrzów włoskich). Synowie Bacha upowszechnili k. na fortepian i instrument ten był szeroko wykorzystywany później w okresie klasycyzmu (W.A. Mozart, L.v. Beethoven) oraz romantyzmu (F. Chopin, F. Mendelssohn, R. Schumann, J.N. Hummel). Zmianie ulegał też schemat konstrukcyjny k.: początkowo forma sonatowa miała dwie ekspozycje (osobno dla solisty i orkiestry), później z ekspozycji orkiestrowej zrezygnowano, zaś - w k. romantycznym - trzecia część przybrała formę ronda. Rosnąca rola czynnika wirtuozowskiego spowodowała powstanie tzw. k. brillant (m.in. F. Chopin). W twórczości F. Liszta pojawia się k. jednoczęściowy, natomiast J. Brahms podtrzymuje formę k. czteroczęściowego. W XX w. obok k. solowego (M. Ravel, B. Bartók, S. Rachmaninow, K. Szymanowski) rozwija się k. orkiestrowy, nawiązujący do najdawniejszej postaci tej formy muzycznej (P. Hindemith, W. Lutosławski); 2. publiczna prezentacja utworu muzycznego i sztuki wykonawczej; znana od XVII w. (całkowicie dostępne dla publiczności wykonanie opery odbyło się po raz pierwszy w Wenecji, 1637); wcześniej k. odbywały się w kościołach, na dworach, w mieszkaniach prywatnych oraz w salach akademii i uniwersytetów. Pierwsze nieoperowe k. organizował w londyńskich mieszkaniach prywatnych J. Banister (1672-78); ich słuchacze płacili za wstęp. Nowoczesne k. organizować zaczęto jednak dopiero w XVIII w., najpierw w Londynie, później w Paryżu, a także w lipskim Gewandhausie. W XIX w. powstały towarzystwa koncertowe, organizujące publiczne k.; nastąpiło także zróżnicowanie tematyczne tych imprez. W Polsce publiczne k. odbywały się w Warszawie i Krakowie od końca XVIII w.; k. symfoniczne zaczęto organizować w Warszawie od 1805 (J. Elsner), a w ich rozwoju duży udział miało W-wskie Tow. Koncertowe; 1901 powstała Filharmonia W-wska. W 1990 działało w Polsce 21 filharmonii oraz liczne zespoły niefilharmoniczne (m.in. radiowe). Nazwą k. obejmuje się dziś także występy zespołów jazzowych i rockowych.
KADENCJA WIRTUOZOWSKA, MOSZKOWSKI, SOLO, POLSKA. MUZYKA PROFESJONALNA, OSBORNE, CONCERTO GROSSO, CONCERTINO, MOZART, RECITAL, RONDO