cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z gł. form muzyki XIX i XX w.; termin s., pojmowany ściśle, oznacza cykliczny utwór na instrument solowy, jednak powszechnie odnosi się go także do kompozycji stanowiących cykl: kameralnych (trio, kwartet, kwintet) i orkiestralnych (symfonia); w baroku oznaczał formy cykliczne o zmiennej budowie (s. da chiesa - przeznaczona do wykonywania w kościele) lub zbliżone do suity (s. da camera); na przełomie XVII i XVIII w. ostateczną formę s. przedklasycznej ukształtował A. Corelli; on i jego następcy ograniczyli cykl do 3 części, poza tym wyraźnie zaznaczył się w tych kompozycjach element solistyczny; najbardziej znani twórcy s. barokowych to: A. Corelli, G. Torelli, G.B. Vitali, T. Albinioni, P. Locatelli, F. Geminiani, E. Dall'Abaco; we Francji - M. Marais, F. Couperin; w Niemczech - J. Kuhnau, J.S. Bach i G.F. Händel. Klasycy wiedeńscy tworzyli s. oparte z reguły na dwóch schematach: trzyczęściowym (allegro-adagio-allegro) wywodzącym się z sinfonii (uwertury wł.) oraz czteroczęściowym (allegro-adagio-menuet-allegro), pochodzącym od formy koncertu wł.; w 2. poł. XVIII w. typowy układ cyklu wyglądał następująco: allegro, część powolna (adagio) składająca się z dwóch lub trzech elementów (ustępów), menuet (trzyczęściowy) lub scherzo oraz finał w postaci ronda; w obrębie tego schematu dokonywano b. licznych modyfikacji (np. L. van Beethoven). Schemat beethovenowski utrzymał się w zasadzie także w okresie romantyzmu, jednak charakterystyczną cechą kompozycji tej epoki jest zaznaczenie się wyraźnego wpływu liryki wokalnej (tematy pieśniowe) i instrumentalnej (drugi temat opracowany przeważnie jako nokturn); gł. twórcy solowej i kameralnej s. tego okresu to C.M. Weber, F. Schubert, F. Mendelssohn, F. Chopin, R. Schumann; w 2. poł. XIX w. swoistego przełomu dokonał J. Brahms, który starał się powrócić do klasycznej formy s., gł. przez uwolnienie jej od nadmiaru liryzmu; z kolei F. Liszt związał s. z formą poematu symfonicznego; kompozytorzy XX w., pozostający pod wpływem serializmu czy sonoryzmu, poszczególne odcinki zestawiali kontrastowo, mając na względzie czynnik motoryczny, brzmieniowy, metryczny lub też całkowicie dowolnie; s. nie jest w repertuarze współcz. form muzycznych gatunkiem wyraźnie określonym i nazwa ta może określać każdą formę o ledwie zarysowanej cykliczności.
- sonata, (wł. sonare = brzmieć)...
- KSIĘŻYCOWA SONATA, jedna z najpopularniejszych...
- ČIURLIONIS Mykolas Konstantas, (1875-1911)