powstał w USA na przeł. XIX i XX w. jako szczególna praktyka muzyczna miejskiego proletariatu, której podstawą stały się elementy muzyki czarnych mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Historię j. można podzielić na kilka okresów: do 1895 - poprzedzający krystalizację; 1895-1917 - okres formowania się podstaw j.; 1917-34 - okres klasyczny; 1935-45 - okres swingu; po 1945 - okres nowoczesny (bebop, cool, hard-bop, free itd.). Podłożem j. były ballady i hymny bryt. osadników, negro spirituals, work songs, tańce minstreli (square dances), jigs, cake-walks, a także muzyka marszowa, popularne ragtime i bluesy. Obszarem, gdzie powstawał j., były duże miasta Południa, z licznymi skupiskami czarnoskórych: Baltimore, Savannah, Charleston, Memphis, Birmingham, St. Louis, Oklahoma City, Tulsa, a zwłaszcza Nowy Orlean, gdzie najpełniej uwidoczniły się początki j. Anglojęzyczni czarni osiedlali się w Nowym Orleanie po wojnie secesyjnej w dzielnicy Uptown i tu właśnie powstawały pierwsze zespoły grające j.; był on odmienny od tego, co grały orkiestry marszowe i ragtimowe, czyli od dość prymitywnego swingu z elementami improwizacji; ok. 1912 obydwa style gry spotkały się: nowoorleańczycy wnieśli melancholijny i refleksyjny blues, który różnił ich od pogodnego ragtime'u; opozycja tych dwóch elementów stała się znacząca dla dalszego rozwoju j.; uformował się także podstawowy skład zespołu instrumentalnego: melodię prowadziły zasadniczo w kontrapunkcie kornet, klarnet i puzon; gitara i fortepian (niekiedy traktowane solowo) stanowiły podbudowę rytmiczną. Podobne procesy - stapiania się elementów bluesa i ragtime'u - zachodziły i w innych miastach, m.in. w Chicago, gdzie 1917 pojawiła się nazwa "jazz" lub "jass", mająca początkowo charakter obelgi (z jednej strony był to czasownik o nieprzyzwoitym znaczeniu - z drugiej popularne określenie na "harmider", "zgiełk"). Dwa lata później pierwsze płyty w Nowym Jorku nagrał zespół Original Dixieland Jass Band stając się wielką sensacją. Formowały się już dwa gł. ośrodki jazzu: w Chicago i Nowym Jorku. W Chicago ważną rolę odegrały grupy nowoorleańskie, przyciągając także białych naśladowców, którzy później zostali nazwani Białą Szkołą Chicago, a ich styl gry - stylem Chicago, z niego wywodzi się dixieland (B. Freeman, bracia McPartland, J. Lanningan, E. Condon, B. Beiderbecke). W Nowym Jorku j. krystalizował się w Harlemie, skąd wyszła koncepcja bigbandów (F. Henderson, L. Russel, Duke Ellington, Ch. Webb). W latach 20. kształtują się dwie szkoły gry na fortepianie: nowojorska, wywodząca się z ragtime'u (stride), oraz chicagowska, oparta na wzorach bluesa (boogie woogie); w tym też czasie zabłysnął talentem L. Armstrong; 1924 miała miejsce pierwsza próba "uszlachetnienia" j. przez wprowadzenie go do sal koncertowych: w Aeolian Hall w Nowym Jorku orkiestra P. Whitemana wykonała Błękitną rapsodię G. Gershwina. Na przełomie lat 20. i 30. w stanach płd.-zach. kształtuje się styl, nazywany później stylem Kansas City, wyraźnie odwołujący się do tradycji muzycznej czarnoskórych Amerykanów: riffu (ostinatowy temat, stale powtarzająca się fraza), walking bass (miarowy puls dźwięków basowych), pamięciowa aranżacja; styl ten doskonale uprawiał zespół C. Basiego, a także B. Goodman, który występując latem 1935 w Kalifornii, gdzie odniósł ogromny sukces, otworzył epokę swingu uprawianego przez duże orkiestry (C. Basiego, D. Ellingtona, B. Goodmana, H. Jamesa, Ch. Barneta) oraz małe grupy, tzw. comba. Swing, oparty na dość nieskomplikowanej formule, mimo ogromnej początkowej popularności, szybko utracił świeżość; właśnie małe swingowe comba, w których łatwiej zaznaczały się muzyczne indywidualności, zaczęły poszukiwać innych dróg: jedną z nich był powrót do dixielandu, drugą - bebop, styl j. trudniejszego, o skomplikowanych rytmach, zaskakujących barwach - emocjonalny i ekspresyjny (Ch. Parker, D. Gillespie, T. Dameron, M. Davis, J. Lewis, F. Navarro, D. Gordon); właśnie w tym elitarnym nurcie j. pojawiła się także alternatywa dla bebopu - cool: chłodny, intelektualny, pozbawiony przejaskrawień (L. Young - pierwotnie grający z C. Basie, a następnie S. Getz, L. Konitz, M. Davis); w ostatnim dniu 1948 S. Getz nagrał z orkiestrą W. Hermana późniejszy standard autorstwa R. Burnsa Early Autumn, zapoczątkowując karierę nurtu cool, którego gł. reprezentantami stali się - obok Getza - M. Davis, L. Tristano, G. Evans; najważniejsze zespoły tego nurtu to Modern Jazz Quartet, kwartety G. Mulligana i Ch. Bakera, D. Brubecka, grupy Ch. Hamiltona i Davisa; na zach. wybrzeżu USA nurt ten zyskał nazwę West Coast Jazz; pojawiły się także próby łączenia j. ze współczesną muzyką europejską (Trzeci Nurt). W poł. lat 50. zaznacza się powrót bebopu w odmienionej wersji, inspirowanej gł. gospels, o spokojniejszych, refleksyjnych rytmach, nasyconej emocjami ("soul") i przeżyciem ("funky"); nurt ten reprezentowali m.in. C. Brown, M. Roach, A. Blakey, H. Silver, J. Coltrane i częściowo Ch. Mingus, a także silnie nasycona elementami "soul" i rock and rolla twórczość R. Charlesa. Na sytuację j. na pocz. lat 60. wpłynęły głębokie zmiany w świadomości młodego pokolenia (nurt protestu społ. i politycznego, kontestacja kulturowa, zainteresowanie metafizyką i religiami Wschodu); wyrazicielem tych niepokojów stał się - po części tylko świadomie - O. Coleman, zapoczątkowujący erę free jazzu, w której znacznie mniejszą rolę odgrywały dziedziczone z przeszłości konwencje i budowane na nich podziały (C. Taylor, D. Cherry, w Polsce T. Stańko); M. Davis zaproponował z kolei związek j. z rockiem, poszerzający krąg odbiorców, wymagający jednak poważnej zmiany instrumentarium (m.in. zaakceptowania instrumentów elektronicznych); free jazz nie zdołał wyprzeć tradycyjnych form tej muzyki: nadal popularnością w USA cieszyły się zespoły Ellingtona, Hermana, Basiego, Evansa, Jonesa-Lewisa i Fergusona oraz soliści: Ch. Mingus, Ch. Corea, McCoy Tyrner, K. Jarret, G. Burton, B. Evans, H. Hancock; w Europie popularność j. jednak malała, m.in. w wyniku gwałtownej ekspansji muzyki pop; najwybitniejsi jazzmani europejscy (D. Humair, T. Thielemans, J. Garbarek, P. Mikkelborg, M. Svoboda, R. D'Andrea, E. Rava) szukali kontaktów z muzykami amerykańskimi, m.in. osiadłymi w Europie (D. Gordon, Ph. Woods, B. Webster). Związek z rockiem (fusion, jazz-rock) przetrwał do poł. lat 80., kiedy atak na ten typ j. przypuścił trębacz W. Marsalis, zwolennik absolutnej czystości stylu; zanim to się stało, powstały liczne nagrania dokonane przez grupy Weather Report (nawiązującej do propozycji Mingusa z lat 60.), Steps Ahead, Mahavishnu oraz solistów: Ch. Coreę, H. Hancocka, J. McLaughlina, J. Pastoriusa, J. Zawinula, W. Shortera i M. Daviesa ze swoimi zespołami. W latach 80. i 90. doszło do pogodzenia różnych nurtów j., który stał się muzyką w pełni profesjonalną, wymagającą solidnych studiów, żmudnych ćwiczeń i edukacji pobieranej u wielkich mistrzów tej muzyki. Propagowaniem j. zajmują się m.in. czasopisma specjalistyczne; pierwszym z nich był ukazujący się od 1935 nowojorski "Metronom", później pojawiły się "Jazz Times", i in. W Polsce j. zaczął rozwijać się po 1945 gł. w klubach, które powstawały w całym kraju (najważniejsze w Krakowie, W-wie, Gliwicach, Gdańsku, Łodzi); ich inspiratorem był m.in. pisarz L. Tyrmand; najgłośniejsze grupy okresu 1945-49 pracowały pod kierunkiem Ch. Bovery'ego, braci Łopatowskich, K. Turewicza, Z. Wróbla; stalinizacja kultury pol. przyniosła uznanie j. za muzykę "reakcyjną" i sprowadziła ją do przypadkowo uprawianej muzyki tanecznej (m.in. grupa "Melomani" z A. Trzaskowskim, W. Sobocińskim, A. Wojciechowskim i K. Trzcińskim); renesans j. w Polsce nastąpił po 1956 (grupy A. Kurylewicza, T. Kosińskiego i J. Kwaśnickiego, Z. Wicharego; festiwal jazzowy w Sopocie, kreujący m.in. talenty K. Komedy, J. Ptaszyna-Wróblewskiego, Kurylewicza; ukazanie się książki L. Tyrmanda U brzegów jazzu; pierwsze oficjalne kluby jazzowe na Śląsku i w w-wskich "Hybrydach"; powstanie Federacji Polskich Klubów Jazzowych przekształconej następnie w Polskie Stowarzyszenie Jazzowe); umożliwiły to m.in. wznowione kontakty pol. muzyków z czołówką światową (m.in. wizyty w Polsce L. Connovera, wyjazdy do USA pol. jazzmanów - m.in. A. Makowicza, M. Urbaniaka, U. Dudziak, K. Komedy, Z. Seiferta). Popularność w Polsce zdobyły grupy grające j. tradycyjny, gł. dixieland i swing, jak też muzykę awangardową (grupy "Ossian", zespoły Stańki, zmarłego przedwcześnie w USA Komedy); na pocz. lat 70. w Katowicach powstał na tamtejszej Akad. Muzycznej Wydział Jazzu i Muzyki Rozrywkowej, pojawiły się liczne talenty młodszych twórców, których edukacji dopełniały liczne festiwale (z największą tego typu imprezą: Jazz Jamboree w W-wie) i warsztaty twórcze; ukazuje się kilka czasopism jazzowych, m.in. ; popularyzacją tej muzyki zajmują się także media, gł. radio.
BOSSA NOVA, GILLESPIE, KAPER, WORK SONG, TRZASKOWSKI, NOWY ORLEAN, KAROLAK, KOSZ, PIOSENKA, LEWIS