(muz.)
zasadnicza część struktury dzieła muz., wyodrębniająca się zeń ze względu na wyrazistość rysunku melodycznego, eksponowane miejsce w toku utworu (na początku całej kompozycji lub jej nowego odcinka), specjalne traktowanie - przeważnie jako podstawy tzw. pracy tematycznej; t. w znaczeniu, jakie dziś nadajemy temu terminowi, nie istniał w muzyce średniowiecznej; za t. uznawano tam cantus firmus, zapożyczony np. z chorału gregoriańskiego; stanowił on m.in. podstawę struktury motetu; w 2. poł. XV w. za t. można uznać pewne zwroty motywiczne charakterystyczne dla kolejnych odcinków utworu (imitacja, szeregowanie sekwencyjne, ostinato); już w twórczości Josquina des Prés zaznacza się dążenie do podporządkowania całej kompozycji jednemu t.; pod koniec XVI w. na ogół jeden t. przeprowadzano wariacyjnie przez kolejne odcinki utworu i przez wszystkie głosy; znaczenie jednolitości tematycznej wzrosło w epoce baroku, szczególnie w formie fugi jednotematycznej; w tzw. snuciu motywicznym t. był podstawą rozwoju melodycznego kolejnych partii kompozycji; inne odmiany t. to basso ostinato, wykorzystane w formie passacaglii (np. organowa Passacaglia c-moll J.S. Bacha) lub cykl wariacyjny; w XVIII w. wraz z rozwojem formy sonatowej pojawia się specyficznie traktowany t. sonatowy; w muzyce neoromantycznej za t. można także uznawać motyw przewodni (np. w operach Wagnera), a w XX w. serię (serializm). Teoria muzyki nie stworzyła jednolitej definicji t., stąd też jego określenie wymaga zwracania uwagi na ogólne tendencje w sztuce kompozytorskiej poszczególnych epok.