złożona forma muz., podstawowa dla kompozycji klasycznych i romantycznych; nie należy jej utożsamiać z cykliczną formą sonaty, określa ona bowiem budowę pojedynczego ustępu (np. pierwsze allegro w sonacie), a nie całego cyklu; teoretyczne podstawy f.s. stworzyli w 1. poł. XIX w. (niezależnie od siebie) A.B. Marx i C. Czerny; później ich tezy uzupełnili m.in. H. Riemann i H. Mersman. Gł. współczynnikami f.s. są: ekspozycja, przetworzenie i repryza; fakultatywnie występować mogą wstęp i koda. Wstęp niekiedy rozrastał się do samodzielnej kompozycji (np. u L. van Beethovena), zaś jego temat stawał się źródłem dla pierwszego tematu ekspozycji (III Symfonia F. Mendelssohna); obecność drugiego tematu stanowi - wedle klasycznej teorii f.s. - jej cechę konstytutywną, jednak w ostateczności chodzi o wyodrębnienie w ekspozycji dwóch płaszczyzn tonacyjnych; w epilogu niekiedy zostaje wprowadzony trzeci temat (gł. w kompozycjach późnoromantycznych). Przetworzenie jest najbardziej dynamicznym, ewolucyjnym odcinkiem f.s., stąd też z reguły (gł. w romantyzmie) rozrasta się do znacznych rozmiarów. Repryza nawiązuje do materiału tematycznego ekspozycji, jednak z reguły pomija łącznik i fragmenty epilogu. Koda pojawia się albo w postaci krótkiego, dynamicznego odcinka zbudowanego na energicznych akordach lub glissandach i pasażach, albo przybiera postać rozbudowanego odcinka przetworzeniowego (Beethoven, romantycy). Genezy f.s. można poszukiwać w 1. poł. XVIII w., gdy w niektórych formach dwuczęściowych pojawiła się tendencja do rozbijania pierwszej części na odcinki podporządkowane strukturze harmonicznej odrębnych tematów, w 2. poł. XVIII w. silnie ze sobą skontrastowanych (szkoła mannheimska); Włosi, a za nimi W.A. Mozart wprowadzili do allegra tematy kantylenowe; najważniejsze zmiany zaszły w f.s. pod wpływem stylu koncertującego, który umożliwił podkreślanie różnic między odcinkami solowymi i tutti orkiestrowym; kolejne przeobrażenia wniósł XIX w., rozbudowując poważnie czynnik harmoniczny; w XX w., w wyniku osłabienia znaczenia harmoniki funkcyjnej i systemu dur-moll punkt ciężkości przeniósł się na sferę kontrastów agogicznych, rytmicznych i dynamicznych, a także czynnik sonorystyczny - fakturalny.
SONATOWA FORMA
Muzyka poważna
SYMFONIA, TEMAT