prąd ideowy, lit. i artystyczny ukształtowany w Europie w 1. poł. XIX w., w Polsce od 1822 r. (wyd. 1 t. Poezji A. Mickiewicza) do powstania styczniowego (1863); swoim zasięgiem objął ideologię, filozofię, politykę, obyczajowość, literaturę i sztukę. Istotę nowego sposobu myślenia stanowiła antynomia, przeciwstawianie uczucia i rozumu, "prawd żywych" i "prawd martwych", natury i cywilizacji, efektem był bunt jednostki wobec zastanego porządku świata. Wybitna jednostka miała moc sprawczą przekształcania rzeczywistości (indywidualizm), dzieje narodów pojmowano jako element uniwersalnego dążenia ludzkości do postępu (historyzm). Jednym ze źródeł r. była idealistyczna filozofia F. W. Schellinga, natomiast zasady estetyki stworzyli bracia A. W. i F. Schleglowie odrzucając klasyczne przedziały między sztukami, kategoriami estetycznymi i gatunkami lit. Twórcy r. sięgnęli do tradycji średniowiecza i baroku, docenili kulturę lud., fascynowali się światem orientalnym, stworzyli obraz poety-geniusza, który dzięki nieograniczonej wyobraźni potrafi rozpoznać i ujawnić prawdę absolutną. Lit. i sztuka odwoływały się do pierwiastków irracjonalnych, fantastycznych, oddziaływały silnymi środkami ekspresji ( frenetyzm), gloryfikowały wyobraźnię. Przekształcono stare gat. lit. (np. powieść) i stworzono nowe (np. balladę, powieść poet., poemat dygresyjny, dramat romantyczny), wykreowano nowy typ bohatera lit. ( bohater romantyczny). W Anglii lit. r. zapowiadały m.in. Pieśni Osjana J. Macphersona i ballady lud. Th. Percy'ego, na lit. pol. ogromny wpływ wywarli G. G. Byron i W. Scott. W Niemczech prekursorski charakter miały utwory J. W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera) i F. Schillera (Zbójcy), autorzy zaś traktowani byli przez pol. romantyków jako reprezentanci dojrzałego r. Do najwybitniejszych przedstawicieli franc. r. należą m.in. V. Hugo, A. de Musset, Stendhal; w Rosji nowe tendencje znalazły wyraz w twórczości A. Puszkina, M. Lermontowa, N. Gogola. Znaczące miejsce w kształtowaniu nowego oblicza lit. pol. miała ogłoszona przez K. Brodzińskiego rozprawa O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (1818), jednakże przełomowym wydarzeniem było wydanie 1 t. Poezji A. Mickiewicza - rodzaju manifestu młodego pokolenia. Najważniejszym twórcą lit. r. gloryfikującej "czucie i wiarę" jako jedyne narzędzia poznania był A. Mickiewicz, w początkowym okresie tworzyli również A. Malczewski, S. Goszczyński i B. Zaleski, komedie obycz. publikował A. Fredro. Po klęsce powstania listopadowego (1831) dużym ośrodkiem pol. życia kult. stał się Paryż, na emigracji prócz Mickiewicza tworzyli J. Słowacki i Z. Krasiński, E. Januszkiewicz otworzył pol. księgarnię i drukarnię (1835), powstała Biblioteka Polska (1838), z teorią mistyczną wystąpił A. Towiański (1841), ukazywało się wiele czasopism (m.in. "Pielgrzym Polski", "Demokrata Polski", "Trzeci Maj"). Niedocenioną pozostała w środowisku emigracyjnym twórczość C. Norwida. Na ziemiach poszczególnych zaborów żyli i tworzyli m.in. W. Pol, K. Ujejski, N. Żmichowska, T. Lenartowicz, J. I. Kraszewski, W. Syrokomla, H. Rzewuski. Znaczącą pozycję zdobyły czasopisma "Tygodnik Literacki", "Orędownik Naukowy" - Poznań, "Przegląd Naukowy", "Biblioteka Warszawska" - Warszawa, "Athenaeum" - Wilno oraz dziennik "Kurier Warszawski".
romantyzm
Literatura polska