nadrealizm
nurt sztuki XX w. obejmujący literaturę, sztuki plastyczne, film i teatr; nazwa zaczerpnięta z tytułu utworu G. Apollinaire'a Mamelles de Tirésias, Drame surréaliste en deux actes et un prologue; za pierwszy utwór surrealistyczny uchodzą Pola magnetyczne (1919) A. Bretona i Ph. Soupaulta, w którym autorzy zastosowali tzw. zapis automatyczny (écriture automatique), polegający na tworzeniu swobodnych, przypadkowych ciągów zdań przy zastosowaniu tradycyjnej składni, co miało wykazać z jednej strony nową energię słowa, z drugiej zaś odkryć nieznane pola wyobraźni. Program s. krystalizował się na łamach pisma "La Littérature" (1919-24), a jego gł. twórcą i autorytetem dla młodszych artystów stał się Breton; obok niego w skład grupy wchodzili (w różnych okresach): L. Aragon, P. Éluard, F. Picabia, B. Péret, J. Baron, M. Ernst, R. Desnos, J. Paulhan, A. Artaud, T. Tzara, H. Arp, J. Prévert, R. Char, J. Miró, M. Ray, R. Magritte, S. Dali, A. Masson, reżyser L. Buuel; Program s., jako nurtu ogarniającego wszystkie dziedziny sztuki i komunikowania artystycznego, zbudowano wokół pojęcia wolności jednostki; zagrożeniem dla tej wolności jest racjonalizm - charakterystyczny dla mentalności mieszczańskiej oraz właściwy mu język, oparty na skutkowo-przyczynowej logice; głoszono kult wyobraźni; inspiracją dla artystów stały się marzenia i wizje senne (także koszmary), halucynacje, wizje deliryczne, wiedza ezoteryczna, magia, psychoanaliza Z. Freuda, świat wyobraźni dziecięcej i - na co zwrócono uwagę w latach 30. - twórczość "naiwna" bądź sztuka prymitywna. W sztukach plastycznych najpełniej s. wyraził się w malarstwie; do najwybitniejszych przedstawicieli s. należą: S. Dali, J. Miró (Hiszpania), A. Masson, M. Duchamp (Francja), R. Magritte, P. Delvaux (Belgia), M. Ernst (działający we Francji i USA), G. de Chirico (Włochy), Y. Tanguy (Francuz, później w USA), V. Brauner (Rumunia), Toyen (właśc. M. Cerminová, Czechosłowacja), Man Ray (USA), A. Gorky (Amerykanin pochodzenia ormiańskiego), R. Matta Echaurren (Chile); w Japonii działało ugrupowanie malarzy i rzeźbiarzy Shin-Zokei (Nowa Plastyka), w Szwecji Grupa z Halmstad. Malarze surrealiści posługiwali się różnymi metodami kształtowania obrazów, operowali realistycznie czy wręcz naturalistycznie namalowanymi przedmiotami, zestawionymi w nieoczekiwane związki, wywołujące wrażenie tajemniczości i niezwykłości; niekiedy przedstawiali nierealne pejzaże miejskie, kosmiczne, podwodne (Y. Tanguy); wprowadzali w nie kobiety, nagie lub półnagie, o pięknych ciałach (P. Delvaux, M. Ernst); tworzyli wizje fantastycznego świata, o nastroju lirycznym lub pełnym grozy (S. Dali, J. Miró, A. Masson). W dziedzinie rzeźby w duchu s. tworzyli H. Arp (Szwajcar, działał we Francji), A. Giacometti (Włochy), R. Jacobsen (Dania); przedstawicielem surrealistycznego rysunku jest R. Topor (Francja). S. oddziałał na dalsze poszukiwania sztuki XX-wiecznej, gł. pop-art, techniki kolażu, asamblażu, happening, źródeł inpiracji poszukując w kiczu, czarnym humorze, powieści gotyckiej. SURREALIZM W POLSCE. Mimo że pol. awangardowa literatura i sztuka po 1918 wyrastają z innych, niż na Zachodzie, przesłanek (większość zach. programów awangardowych miało u swych podstaw przekonanie o "zmierzchu cywilizacji zachodniej", zapoczątkowanym przez I woj. świat.), to jednak s. wywarł wpływ na wyobraźnię futurystów (A. Wat, A. Stern) oraz część twórców zbliżonych do grupy (J. Brzękowski); odnajdujemy u nich elementy sennej wizyjności, rozluźnione ciągi obrazowe - a także charakterystyczną dla s. tematykę: erotyzm, urbanizm, fascynację prymitywizmem oraz sztuką filmu, która, jak się wydaje, najlepiej odpowiadała - jako "fabryka snów" - koncepcji sztuki surrealistycznej (L. Buuel, później - F. Fellini); swoistą manifestacją pol. s. stał się Bal u Salomona K.I. Gałczyńskiego, a techniki surrealistycznego obrazowania, "eksplodujących" wizji stosowali - choć na zupełnie innym tle filozoficznym i historiozoficznym - poeci-katastrofiści z kręgu i tzw. Drugiej Awangardy. W sztukach palastycznych pewne elementy s. występują w twórczości malarzy lwowskich z grupy "Artes"; którzy z s. zetknęli się osobiście w Paryżu (J. Janisch, M. Włodarski, O. Hahn i in.); po II woj. świat. swoistą formułę s. reprezentują: K. Mikulski, E. Rosenstein, A. Güntner, J. Kujawski, Z. Makowski, D. Mróz (rysunek), B. Linke (malarstwo i grafika), F. Starowieyski (grafika). Według niektórych, "surrealistą" jest także S.I. Witkiewicz - ale jego poszukiwania mają zupełnie inne zaplecze myślowe; w poezji po 1956 w stronę s. zwrócił się J. Harasymowicz oraz - w pierwszym okresie twórczości - M. Białoszewski.
RADNÓTI, MAGRITTE, APOLLINAIRE Guillaume, BUZZATTI-TRAVERSO Dino, ANDIJEWSKA Emma, DELAUNAY Robert, MASSON, UBU KRÓL, ALMODÓVAR Pedro, IRVING
- surrealizm, (franc. surralisme...
- nadrealizm, (surrealizm)
- NADREALIZM, prąd artystyczny w lit.,...