podziemne cmentarze, wykuwane w skale przez gminy pierwszych chrześcijan (gł. w Rzymie w I-VI w.), tworzyły rozbudowany system wielopiętrowych korytarzy, ukośnych sztolni schodkowych, kwadratowych komór (cubicula), służących też jako kaplice (crypta); z grobami mieszczącymi się w niszach, zamykanych łukiem (arcosolium) i płytą z nazwiskiem zmarłego (niekiedy wierszowaną inskrypcją ku czci męczenników); wnętrza k. oświetlano lampami terakotowymi; ściany kubikul i krypt (nigdy korytarzy) pokrywano marmurem, stiukami i malowidłami o charakterze linearnym lub iluzjonistycznym o tematyce symboliczno-eschatologicznej, dającymi też wiele informacji dot. organizacji gmin starochrześc.; k. powstały zgodnie z tradycją żydowską (nie dopuszczającą palenia zwłok) i podobną techniką; użytkowane do X w., potem zapomniane, odkrywane od XVI w., systematycznymi badaniami objęte od XIX w.; najwięcej (także największych i najbardziej charakterystycznych) k. znajduje się w Rzymie (obecnie znanych jest ponad 50, o łącznej dł. korytarzy ok. 1000 km) - św. św. Kaliksta, Sebastiana (przy Via Appia), Agnieszki i Pryscylli (przy Via Nomentana), Domitylli (przy Via delle Sette Chiese), Piotra i Marcelina (przy Via Labicana); znane są też k. w Albano, Bolsenie, Neapolu, Katanii, Aleksandrii, Syrakuzach. Zwyczaj grzebania zmarłych w k. przetrwał do średniowiecza (np. w niektórych klasztorach). W szerszym znaczeniu termin k. oznacza podziemia kościołów lub budynki cmentarne, gdzie w oddzielnych wgłębieniach umieszczane są trumny.
KATAKUMBY
Miejsca kultu i obrzędy
KERCZ, NEKROPOLA, PECZ, WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA SZTUKA, SAKKARA, ZWIASTOWANIE, WIEDEŃ, JONASZ, SERAPEUM, CUBICULUM